Dzieci i joga. Patrycja Gawlińska

Z powodu wzrostu śmiertelności i zachorowań na choroby spowodowane stresem i zaburzeniami systemu immunologicznego właśnie teraz jest duża potrzeba zrozumienia jogi jako nauki. Joga, rozumiana jako uzupełnienie nowoczesnej medycyny, coraz bardziej interesuje pracowników służby zdrowia. Jest takim rodzajem aktywności, który daje możliwość pracy jednocześnie z aspektem fizycznym jak i psychicznym człowieka. Joga doskonale sprawdza się jako element rekreacji ruchowej oraz metoda profilaktyki wielu chorób i zaburzeń psycho-fizycznych (1)

Joga łączy w sobie system dyscyplin służący polepszeniu rozwoju wszystkich aspektów jednostki. Zawiera między innymi ćwiczenia fizyczne — pozycje (asany), techniki pracy z oddechem (pranajama) oraz techniki relaksacyjne (joganidra). Daje możliwość pracy na różnych poziomach umysłu i ciała, i to właśnie to czyni ją holistycznym systemem profilaktycznym (2)

Praktykę jogi zazwyczaj zaczyna się z ciałem fizycznym. Poprzez ćwiczenia fizyczne (asany) kręgosłup, jak również mięśnie i stawy utrzymywane są w zdrowiu, zachowują elastyczność i giętkość, co pozwala utrzymać prawidłową postawę ciała. W trakcie ćwiczeń rozwija się również świadomość ciała, co ma wpływ na koordynację ruchów. Subtelny masaż gruczołów dokrewnych wpływa na ich funkcjonowanie, równoważąc gospodarkę hormonalną w ciele (3)

Ćwiczenia oddechowe (pranajama) usprawniają pracę układu oddechowego, co zwiększa utlenienie organizmu, a w konsekwencji pracę mózgu i stabilizację emocjonalną.

Dzieci mają wrodzoną giętkość i sprawność organizmu, jednak dla utrzymania go w zdrowiu i sprawności ważna jest profilaktyka. Z kilkuletniego doświadczenia instruktora rekreacji ruchowej wnoszę, iż coraz więcej dzieci i młodzieży ma problem z prawidłową postawą, jak również para się ze stresem oraz zaburzeniami emocjonalnymi. Wiele z nich ma problem z koordynacją ruchów i odczytywaniem sygnałów swojego ciała. Nieumiejętność rozluźnienia mięśni, a nawet brak rozróżniania napięcia od rozluźnienia może powodować w dorosłym życiu permanentne napięcie. Ważna jest również odpowiednia siła mięśni, która jest niezbędna dla zdrowia oraz jako czynnik pozwalający na kształtowanie możliwości i zapobiegający urazom. Trening siłowy jest wskazany także dla dzieci, ale powinien być dostosowany do ich możliwości. Mięśnie szkieletowe stają się podatne na wpływ treningu siłowego już od najmłodszych lat (5)

Oczywistym jest, iż dzieci wymagają innego podejścia niż dorośli, gdyż nie stanowią ich miniatury, lecz fizjologicznie znacznie się od nich różnią. "Dzięki odpowiedniemu treningowi dzieci mogą, jeszcze przed okresem dojrzewania, poprawić wydolność tlenową, beztlenową oraz siłę" (6) Dzieci szybko zmieniają się fizycznie jak i psychicznie, dlatego dzieci w różnym wieku nie można traktować tak samo.

Wprowadzanie ćwiczeń opartych na jodze można zacząć u dzieci w wieku przedszkolnym, nie są one jednak przygotowane do formalnych zajęć jogi. W tym okresie odnotowujemy wzrost dziecka, systematyczny przyrost masy ciała oraz rozwój poszczególnych układów narządowych. Dzieci nie potrafią długo koncentrować się na jednej rzeczy i charakteryzują się dużą ruchliwością, dlatego zajęcia powinny mieć formę zabawy. W trakcie zabawy dzieci uczą się podstawowych form ruchu: stania, chodzenia, biegania itp. a z czasem bardziej złożonych.(7). Zabawy przykuwają uwagę znaczne lepiej niż inne sposoby nauczania, ponieważ wymagają raczej aktywnego zaangażowania niż pasywnego uczestnictwa. W tym wieku trudno dzieciom utrzymać pozycje statyczne, ponieważ mają ograniczoną koordynację ruchową jak i celowość ruchów, w związku z nieukończonym rozwojem kory mózgowej (8), nie mają również możliwości wykonywania większości dynamicznych ruchów. Małe dzieci są bardzo elastyczne, jednakże nie mogą być długotrwale obciążane. Stosowanie w wieku przedszkolnym wyczerpujących obciążeń wytrzymałościowych nie jest wskazane, ze względu na niedojrzałość regulacyjną narządu krążenia oraz metabolizmu (9). Dlatego też ćwiczenia trwające 20-25 minut mogą być dla nich zbyt uciążliwe i męczące (10)

Dojrzewa zmysł równowagi, co prowadzi do udoskonalenia odczuwania motoryki ruchu i umożliwia wykonywanie ćwiczeń ruchowych o bardzo złożonym układzie, sprzyjając jednocześnie utrwalaniu w pamięci doświadczeń ruchowych. W tym okresie dziecko również ma dobre warunki do kształcenia wytrzymałości. (14) Trening musi być jednak dostosowany do etapu rozwoju dziecka. Przed okresem pełnego ukształtowania układu statyczno-ruchowego nie należy rozpoczynać maksymalnych i intensywnych obciążeń siłowych. "Zbyt wczesny trening może prowadzić do mikrourazów nasad kończyn długich, a zwłaszcza niebezpiecznych urazów kręgosłupa" (15) W przypadku jogi tego typu zagrożenie jest zminimalizowane, gdyż ćwiczenia wykonywanie są z obciążeniem ciężarem własnym ciała. Rozwój pęcherzyków płucnych jest właściwie zakończony już u sześcioletnich dzieci, pojemność i objętość płuc powiększa się aż do ukończenia dojrzewania (16). Budowa płuc w wieku wczesnoszkolnym pozwala więc w na wprowadzenie prostych ćwiczeń technik oddechowych (Nadi Shodana Pranajama — bez kumbhaki, wstrzymania oddechu).

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym można uczyć prostych technik relaksacyjnych dostosowując instrukcje do poziomu zrozumienia dziecka, jednak ćwiczenia te, (przykuwające uwagę), nie powinny trwać więcej niż 10 minut. W "Yoga Education for Children", autor podaje trzy proste ćwiczenia inspirowane jogą:

* Koncentracja bez wysiłku — łokcie oparte o stół, dłonie zasłaniają oczy, w tej pozycji należy wykonać 12 głębokich powolnych wdechów i wydechów. Następnie dziecko powinno wyobrazić sobie krajobraz lub miejsce, które bardzo lubi, niech wyobrazi sobie, że jest w tym miejscu pośród drzew, wzgórz itd.

* Uwaga i wyobraźnia — należy umieścić obraz lub przedmiot przed dzieckiem, które spogląda na obiekt w bezruchu i bez wysiłku. To ćwiczenie powinno trwać 30 sekund. Następnie, z zamkniętymi oczyma, dziecko powinno bardzo wyraźnie wyobrazić sobie przedmiot. Po tym kolejny raz powinno spojrzeć na detale przedmiotu.

* Relaks (yoganidra) — kiedy dziecko leży na macie, prowadzący nazywa kolejne części ciała, do których dziecko nie poruszając się, prowadzi uwagę. Należy zacząć od kciuka prawej ręki, przejść w kierunku ramienia, a następnie przenosi uwagę w kierunku dużego palca prawej nogi. Procedurę należy powtórzyć dla lewej strony i skończyć na głowie. Następnie można poprosić o wyobrażenie jakiegoś miłego obrazu (krajobraz, plaża itd). (17)

Dzieci w tym wieku spędzają dużo czasu w pozycji siedzącej. Nieprawidłowe siedzenie może doprowadzić do różnego rodzaju anomalii układu mięśniowego, powodując skrzywienia i deformacje kręgosłupa. W tym okresie także stale zmniejsza się czas przeznaczony na ruch w ciągu dnia, większego więc znaczenia nabiera intensywność i charakter obciążeń fizycznych. Niezbędna staje się profilaktyka ukierunkowana na utrzymanie właściwej postawy. (18)

W jodze duży nacisk kładzie się na prawidłową postawę i symetryczny rozwój mięśni zarówno lewej jak i prawej strony ciała, co wobec niedojrzałości układu szkieletowego u dzieci ma istotne znaczenie. Ćwiczenia dla dzieci opierają się na wielu podstawowych pozycjach: stojących (jak Tadasana, Trikonasana), siedzących (np.: Dandasana), pozwalających na opanowanie przez dzieci umiejętności utrzymania prawidłowej postawy.

Joga dla dzieci wpływa dobrze nie tylko na kształtowanie postawy fizycznej ciała, ale ma też potwierdzony pozytywny wpływ na intelektualny i emocjonalny rozwój dzieci.