Płeć Bhagavadgity - komentarz z perspektywy gender - kulturowej tożsamości płci. Anna Duszak. Część II

Czym jest Bhagavadgita? W jakim okresie historycznym mogła powstać? Jakie środowisko społeczne opisuje? Co wiąże ją z zapisami zawartymi w bibliach? To kolejne myśli i pytania jakie pojawiły się w toku studiowania Bhagavadgity, którymi dzielę się z Wami.

Część II

Bhagavadgita, dostępna nam współcześnie opisuje obyczaje. Zdarzenia zaistniałe w określonym czasie, w określonym kręgu kulturowym i społecznym. Jego bohaterami są bogowie w transcendentnej i ludzkiej postaci - kolejne specjalne przejawienia Boga na Ziemi - Awatary oraz ludzie. Ale czy wszyscy ludzie?

W Bhagavadgicie przedstawia się głównie członków najwyższych warstw - władców, braminów, kszatriów a także siddhów. Opisuje społeczeństwo, które jak każde inne by przetrwać, winno składać się z przedstawicieli dwóch płci. Jednakże kobiety rzadko obecne są w opisach Bhagavadgity. Są w zasadzie nieobecne podmiotowo. Ich obecność sprowadza się, w pierwszym wrażeniu, do rangi przedmiotu. Osoby uprzedmiotowionej, spełniającej dość ograniczoną rolę i będącą narzędziem w ręku członków grup wyżej wymienionych. Brak jest też - poza ich wymienieniem jako podmiotów funkcjonujących w społeczeństwie - przedstawicieli pozostałych grup społeczeństwa indyjskiego. Przedstawicieli warny wajśjów, siudrów.

Co to jest warna? Warna - barwa - często, mylnie pojmowana jako kasta (hiszp. casta - rasa, ród). Źródeł podziału społeczeństwa zamieszkującego rejon Półwyspu Indyjskiego na grupy społeczne, uczeni dopatrują się w okresie następującym po najazdach Ariów (Indoeuropejczyków) na te tereny. W okresie od III do połowy II tysiąclecia przed naszą erą. Przedstawiciele Drawidów - ludów tubylczych, miały ciemniejszą barwę skóry. Członkowie plemion przybyłych, z okolic Kaukazu oraz Syrii - Ariów - miały skórę jasną. To z tych grup, początkowo, pochodzili przedstawiciele braminów orz kszatriów. Barwa skóry była łatwo zauważalną cechą wyróżniającą i łatwo podzieliła ludzi na grupy (warny). Tym łatwiej, że przybysze posiadali broń wykonaną z nieznanego na tych terenach materiału - żelaza. Znacznie twardszego od brązu. Wychowani też byli w kulturze przemocy. Walczyli od dawien dawna przemierzając tysiące kilometrów i posuwając się coraz dalej na wschód.

Przedstawiciele warn wajsjiów i siudrów oraz kobiety w opisach zawartych w Bhagavadgicie, stanowią jedynie punk odniesienia lub porównania, służąc opisowi grup dominujących. Ich samych nie opisuje się. Ich zajęć, dnia codziennego, umysłowości nie mamy okazji poznać. Nimi Bhagavadgita nie zajmuje się. O nich możemy trochę poczytać, w Objaśnieniach do Bhagavadgity - pióra Madhusudany Saraswatiego. W objaśnieniach tych siudra czyli sługa, raz urodzony, charakteryzuje się naturą tamasową. Urodził się by służyć trzem wyższym stanom. Służy wajsjie - wieśniakowi - podwójnie urodzonemu o naturze radżasowo-tamasowej. Służy też kszatrji - rycerzowi, który zgodnie z objaśnieniami jest podwójnie urodzonym o naturze radżasowo - satwicznej, braminowi, który podobnie jak poprzedni należy do grupy uprzywilejowanej - podwójnie urodzonych.

W społeczeństwie opisywanym w Bhagavadgicie funkcjonujący system warn determinował życie poprzez miejsce jakie urodzeniem człowiek przybrał, bo tak determinowała byt ludzki karma, siła sprawcza Najwyższego. System ten nie przewidywał przekroczeń granic pomiędzy wyraźnie określonymi grupami społecznymi i wyznaczał dla ich członków trwałe role życiowe, miejsca bytowania, sposoby zachowania. Religia, za pośrednictwem braminów gwarantowała jego nienaruszalność.

Bhagavadghita to książka, która znajduje się w domostwach większości obywateli Indii. Jednakże tak jest obecnie. A czy tak było przed tysiącami lat? Dla kogo wówczas była ona dostępna w formie pisanej lub przekazie ustnym? I czy całość ułożonego w system warn, społeczeństwa starożytnych Indii mogła wówczas odczytać i zrozumieć zawarte w niej zapisy? Zrozumieć umysłowe zmagania wojownika Ardżuny wobec konieczności stanięcia w opozycji do krewnych, byłych towarzyszy dzieciństwa i broni? Zabić brata, przyjaciela? Czy świat pełen złota i skrzący się światłem odbitym w kryształach i innych drogocennych kamieniach, był bliski mentalności wajsji czy siudry? Pole bitwy, błyszczące posadzki, mieniące się tkaniny to nie był ich świat bytowania. Ich korzenie tkwiły w zupełnie innym miejscu. Dniem codziennym wajsji było pole, hodowla bydła. Zmaganie się z nieubłaganymi siłami natury. Świat opisany w Bhagavadgicie nie był mu znany z codziennego życia. Z jej bohaterami trudno mu było utożsamić się. Najpewniej podobnie jak siudra był on człowiekiem pełnym pokory, bo takim czyniły go bezlitosne wymagania natury. Tym uczynił go też drugi człowiek, ten któremu służył i oddawał wytworzone dobra. Bhagavadgita mogła być dla przedstawicieli tych dwóch warn, jedynie bajką o rzeczywistości innych ludzi. Bajką czasami do posłuchania. Ani jeden ani drugi poza większą pokorą, nic nie mógłby z niej wziąć nic dla siebie. Oba te stany nie są zatem, moim zdaniem, grupą docelową Bhagavadgity.

Powróćmy na chwilę do zagadnienia czasu powstania Mahabharaty, której częścią jest Bhagavadgita, wówczas gdy powstawała jej pierwsza wersja Dżaja. Prawdopodobnie, jej forma ustna krążyła opowiadana na terenie dzisiejszego Pakistanu i Indii w okresie, gdy na terenie dzisiejszej Azji Mniejszej powstawały kolejno biblie. Najwcześniejsza tzw babilońska, gdzie występują postacie bogiń funkcjonujących na równi - lub w trakcie walki o władzę - z bogami, której jedynie fragmenty dotrwały do naszych czasów. Zapewne opowiadano ją także w czasie, gdy kilka stuleci później, w rejonie Azji Mniejszej, powstawał i został następnie spisany Stary Testament a w pierwszym tysiącleciu naszej ery - Nowy Testament.

Jak wcześniej pisałam pierwszej redakcji Mahabharaty dokonano w okresie IV w.p.n.e. - IV w.n.e (Jakimowicz-Shah M., Jakimowicz A - Mitologia indyjska), zatem można przyjąć, że wyżej wymienione utwory funkcjonowały w życiu społecznym w podobnym historycznie okresie. Wprawdzie odległe geograficznie, wykazują istotne podobieństwa. Przestrzeganie ścisłego podziału ról społecznych między kobietą a mężczyzną.