"Pozwól małpom bawić się, ale nie angażuj się w ich taniec...“Czym jest joga wg Patańdżalego? Maciej Wielobób

I.1. atha yoganuśasanam "Oto teraz rozpoczyna się nauczanie (dyscyplina) jogi“ atha - oto, teraz, inicjacja, pomyślność, pytanie, kwalifikacja, obietnica yoga - joga, ujarzmienie, zjednoczenie anu - związany z tradycją śasanam - nauczanie anuśasanam - nauczanie, dyscyplina

W Jogabhaszji (I.1.) Wjasa komentuje, że: "I (atha) jest tu [wyrazem] mającym znaczenie inicjacji. Należy wiedzieć, że traktat nauczający jogi jest nacechowany inicjacją.“ Swami Jnaneshvara Bharati zauważa natomiast, że zastosowanie wyrazu "atha“ oznacza, że nauczanie wymaga wcześniejszego przygotowania - określonych kwalifikacji ("Oto teraz, po wcześniejszych przygotowaniach(...), rozpoczyna się nauczanie jogi“).

Z takim rozumieniem świadomości (citta) jest związana jedna z historii o buddyjskim nauczycielu Bodhidharmie.

Otóż pewnego razu, gdy przebywał w Chinach, odwiedził go sam cesarz i przywitał go następującymi słowami: "Jesteś wielkim mędrcem, czekałem na ciebie. Mój umysł jest bardzo niespokojny. Powiedz mi proszę co mogę zrobić, by go uspokoić.“ Bodhidharma odpowiedział: "Nic nie rób. Przyjdź do mnie o czwartej rano, ale pamiętaj weź swój umysł ze sobą“ Cesarz nie mógł spać całą noc po tych słowach. Zastanawiał się co Bodhidharma miał na myśli, zaczął go już nawet podejrzewać o szaleństwo, ale jednak tuż przed czwartą zerwał się z łoża i poszedł na spotkanie. Na umówionym miejscu już czekał Bodhidharma ze swoją wielką laską i przywitał go następującymi słowami: "Widzę, że przybyłeś na spotkanie. Ale czy wziąłeś swój umysł ze sobą?“ Cesarz niecierpliwie wykrzyknął: "Przecież to co mówisz jest bez sensu! Gdzie jestem ja, tam jest i mój umysł“. Bodhidharma spokojnie odpowiedział: "W porządku, a zatem ustaliliśmy, że umysł jest z tobą, jest w tobie.“ Cesarz potwierdził. "A zatem - kontynuował nauczyciel - zamknij teraz oczy i znajdź go. Jak tylko go znajdziesz to wskaż go mi, a ja go uspokoję.“ Cesarz zamknął oczy i rozpoczął poszukiwania, ale im mocniej się wytężał, im dłużej szukał, coraz bardziej uświadamiał sobie, że nie ma umysłu, że jest on tylko procesem, wykonywaną aktywnością. Otworzył więc oczy i pokłonił się przed Bodhidharmą, mówiąc: "Nie ma umysłu.“ Nauczyciel odpowiedział: "A zatem uspokoiłem go. Kiedykolwiek czujesz się niespokojny, po prostu wejrzyj w siebie, gdzie jest ten niepokój. Ten wgląd jest anty-umysłowy, ponieważ wgląd nie jest myśleniem. Jeśli z całym oddaniem próbujesz wejrzeć w siebie, cała twoja energia staje się wglądem, tak jak ta sama energia może stać się ruchem lub myśleniem.“

Jak widać z powyższej historii cittę konstytuują jedynie jej poruszenia, jeżeli są one zatrzymane - umysł (w rozumieniu: świadomość empiryczna) nie istnieje. Joga jest procesem wglądu. Patańdżali zachęca, aby nie ingerować w pracę umysłu, żeby pozwolić mu robić co robi, a my mamy jedynie obserwować, być świadkiem (drastuh). Jeden z moich nauczycieli medytacji, Mahmood Khan, powiedział kiedyś o umyśle w medytacji "Pozwól małpom bawić się, ale nie angażuj się w ich taniec.“ Iyengar w "Pranajamie“ (s. 219) opisuje proces medytacji: "Jest to sztuka (...) przenikliwej obserwacji, (...) jest obserwacją fizycznych procesów zachodzących w ciele, studiowaniem stanów umysłu i głęboką kontemplacją. Oznacza zaglądanie w siebie(...)“. To jest właśnie proces jogi. Poruszenia umysłu znikają w procesie wejrzenia (darśana) w siebie (2)

Aby zrozumieć tę sutrę, należy wrócić do definicji jogi w sutrze I.2: Joga to zatrzymanie poruszeń świadomości. Kiedy świadomość (proces/aktywność świadomości) zatrzymuje się, istnieje tylko widz. W każdym innym wypadku, działają poruszenia świadomości. W filozofii jogi to właśnie poruszenia umysłu są tym, co powoduje sansarę - świat cierpienia, w którym żyjemy. Dlatego, celem jogi jest zatrzymanie poruszeń świadomości - wtedy wyzwalamy się ze świata cierpienia.

W świecie cierpienia, jak zostało to już wcześniej powiedziane, utrzymuje nas fałszywa identyfikacja, błędne utożsamienie się. Gdy pojawia się jakaś myśl, natychmiast się z nią utożsamiamy. Gdy do mózgu jest wysłany sygnał, że brakuje jakiegoś istotnego składnika odżywczego w organizmie, pojawia się myśl związana z głodem. Praktycznie natychmiast identyfikujemy się z tą myślę i jesteśmy gotowi powiedzieć: "(Ja) jestem głodny“. Możemy podejrzewać, iż Patańdżali nigdy nie powiedziałby "Jestem głodny“, a raczej "Mój żołądek jest głodny“ i pozostałby jedynie świadkiem tego procesu. Metoda jogi, omawiana przez Patańdżalego w Jogasutrach, jej praktyka (abhyasa) i wyrzeczenie (vairagya), prowadzi do odcięcia utożsamień (identyfikacji) sadhaki ze światem przejawionym. "Wtedy widz utrzymuje się w swej prawdziwej naturze“ czy też (jak tłumaczy to B.K.S. Iyengar) "Wtedy widz przebywa w swej prawdziwej chwale.“

Iyengar zauważa w swoim komentarzu do Jogasutr: "Gdy widz utożsamia się ze świadomością lub postrzeganymi przedmiotami, jednoczy się z nimi i zapomina o swej wielkości. (...) Jeśli dusza nie jaśnieje swą własną chwałą, oznacza to, że miejsce duszy zajęła zdolność myślenia.“