"Haiku". Recenzja antologii poezji. Justyna Moćko

Nowe, poszerzone wydanie zbioru wierszy haiku stworzonych w ich ojczyźnie, Japonii, w XVII i XVIII wieku przez największych mistrzów tego gatunku. Buson, Issa, Bashō to tylko niektórzy z autorów ujętych w tym niezwykłym wydawnictwie, w którym na jednej stronie czytelnik znajdzie zarówno tekst japoński, jak i jego transliterację i tłumaczenie, często opatrzone dodatkowym komentarzem.

Do haiku dojrzewałam długo. I chyba nadal nie do końca dojrzałam;-)

Zaczęło się od rozmowy z kolegą, Benkiem. Zacytował jakieś haiku, popatrzyłam na niego z lekkim niesmakiem, a on zapytał: nie lubisz haiku?

Nie - odpowiedziałam.

Nie masz umysłu wschodniego człowieka - powiedział Benek. Ludzie o wschodnim umyśle uwielbiają haiku.

Taaaa, pomyślałam. Benek wrócił z blisko półrocznego pobytu w Indiach i wyraźnie tęsknił…

Niedługo potem zaczęłam czytać książkę "Buddyzm zen i psychoanaliza" (Erich Fromm, D.T.Suzuki, Richard De Martino), gdzie w pierwszym artykule "Wykłady o buddyzmie Zen" D.T. Suzuki analizuje wiersze o podobnej tematyce Basho i Tenynysona pokazując różnice między poezją Wschodu i Zachodu.

Opisując swój zachwyt nad kwiatem Basho patrzy na niego i pozwala, aby wszystko, co chce powiedzieć, mówił wykrzyknik. Tennyson natomiast jest aktywny i analityczny. Tennyson zadaje sobie pytanie: czy ja rozumiem? Basho nie jest dociekliwy, on odczuwa. (…) "Wschód jest milczący, natomiast Zachód elokwentny. Jednak milczenie Wschodu nie oznacza głuchoty albo braku odpowiednich słów. W wielu przypadkach milczenie jest równie wymowne jak mowa. Zachód ceni werbalizm." (…)

Autorzy pokusili się jeszcze o generalizację, która może nie odnosi się bezpośrednio do poezji ale jest ciekawa, wiec ją przytoczę:

"(…) Odpowiednio do tego umysł zachodni jest analityczny, oddzielający, rozróżniający, indukcyjny, indywidualistyczny, rozróżniający, indukcyjny, indywidualistyczny, intelektualny, obiektywny, naukowy, uogólniający, konceptualny, schematyzujący, bezosobowy, legalistyczny, organizujący, władczy, apodyktyczny, skłonny do narzucania swojej woli innym itd. W przeciwieństwie do tego, cechy umysłu wschodniego można scharakteryzować następująco: syntetyczny, totalizujący, ingerujący, nie oddzielający, dedukcyjny, nie systematyzujący, dogmatyczny, intuicyjny, (czy też raczej afektywny), niedyskursywny, subiektywny, duchowo indywidualistyczny i społecznie zorientowany na grupę itd (..)"

Czym jest haiku? Formalnie to krótki, najczęściej trzy wersowy utwór o budowie 5-7-5 sylab. Zawiera kigo (słowo związane z porą roku), kireji (sylaba, która powoduje zawieszenie głosu występująca na początku ale również w środku i na końcu strofy). Ale to zasady, które można łamać. Ważne jest to, że haiku opisuje jakieś konkretne wydarzenie dziejące się w teraźniejszości.

Dla mnie osobiście ciekawa jest koncepcja kigo - słowa przywołującego porę roku. Np. słowo karmnik, ewidentnie związane z zimą, czy choinka ewidentnie związana z Bożym Narodzeniem. Takich słów odnoszących się do konkretnych pór roku jest mnóstwo.

Haiku to malowanie obrazu słowami, nie używając metafor. H Nie zapisuje się emocji. Emocje można wyczytać poza słowami. Czytając wiersz haiku dotykamy prawdy, mówimy - tak rzeczywiście jest.

Haiku jest mocno związane z buddyzmem zen, z ideą czystego, pustego, przytomnego umysłu, wolnego od myśli, koncepcji, porównań. W stanie pełnej przytomności umysłu, uważności adepci zen odczuwają, że każda chwila to odbicie wieczności, a każda okoliczność jest doskonała - zawiera wszystko, co potrzeba. Kontemplację piękna, doskonałości każdej chwili odnajdujemy właśnie w wierszach haiku.

Nie praktykujących zen poetów również uwodzi lapidarność formy haiku, o czym świadczą choćby tłumaczenia klasyków japońskich przez Czesława Miłosza, czy też zwięzłe, przejrzyste obrazy pisane przez Transtrőmera, (że też wymienię tylko Noblistów).

Za twórcę haiku uważa się Matsuo Basho, który był praktykującym Zen, a jednocześnie samurajem, kaligrafem i cenionym poetą. Strofy Basho, Yosa Buson, Kobayashi Issa, klasyków japońskiego haiku znajdują się w książce "Haiku" w tłumaczeniu Agnieszki Żuławskiej-Umedy przepięknie wydanej przez wydawnictwo Elay. Twarda oprawa, ascetyczny skład, gdzieniegdzie japońskie obrazy, japońskie litery, transkrypcja słów i tłumaczenie na polski oraz, co wzruszające, zakładka z białej wstążeczki świadczą o przemyślanej koncepcji książki. Wydawnictwo stworzyło specjalną stronę, gdzie zamieściło część utworów.

Przedmowy i artykuł "Okolice poetyki Matsuo Basho", noty o poetach a także podstawowe zasady wymowy japońskiej Agnieszki Żuławskiej-Umedy w pełni wprowadzają nas w subtelny świat japońskiej literatury.

To nie jest pozycja do przeczytania, to książka do smakowania, kontemplacji, zajrzenia, zachwycenia się wierszem odpowiadającym porze roku, odłożenia na podręczną półkę, aby przy nadarzającej się okazji móc po nią sięgnąć.

Dzięki tej książce trafiłam na warsztaty haiku prowadzone przez tłumaczkę. Uczę się lapidarności i malowania obrazów słowem. Nie jest to łatwe, często stosuję puentę, dowcip. Mam chyba umysł człowieka Zachodu;-)

Korzystałam z

Haiku tłumaczenie Agnieszka Żuławska-Umeda, Elay, Bielsko-Biała 200, grafika Ewa Kutylak.

Buddyzm zen i psychoanaliza. Erich Fromm, D.T Suzuki, Richard De Martino. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2006 r

Agnieszka Żuławska-Umeda (dr) Zakład Japonistyki i Koreanistyki UW

studiowała w Zakładzie Japonistyki UW. Tłumaczy klasyczną poezję i prozę japońską. Specjalistka w zakresie XVII i XVIII - wiecznej poezji japońskiej, w szczególności poety Matsuo Basho. Do najważniejszych publikacji z tego zakresu należą: dzienniki podróży Matsuo Basho "Z podróżnej sakwy", "Dziennik podróży do Sarashina", "Po ścieżkach Północy" oraz "Poetyka szkoły Matsuo Basho w latach 1684-1694". Żuławska-Umeda kontynuuje badania nad poetyką i interpretacją klasycznej literatury japońskiej. W Zakładzie Japonistyki i Koreanistyki pracuje od 1987 roku. Obecnie wykłada także w warszawskiej PJWSTK współczesną kulturę literacką Japonii. Od 2006 jest adeptką w tokijskiej szkole haiku KUZU.