Terminologia i słowniczek palijski do książki "Cztery Szlachetne Prawdy" Ajahn Sumedho.

Publikujemy terminologię i słowniczek palijski do książki "Cztery Szlachetne Prawdy" Ajahn Sumedho specjalnie dla osób, które przeczytały wszystkie opublikowane przez nas fragmenty książki lub dopiero zamierzają to zrobić. Może być przydatny także dla osób zainteresowanych terminologią buddyjską. Jak wiadomo, wiele z tych terminów nie ma jednoznacznych odpowiedników w języku polskim. Publikacja ta została przygotowana, opracowana i wydana na podstawie mów wygłoszonych przez Czcigodnego Ajahna Sumedho, dotyczących podstawowych nauk Buddhy - Czterech Szlachetnych Prawd, mówiących o tym, że nieszczęścia ludzkości mogą zostać przezwyciężone dzięki duchowym środkom.

TERMINOLOGIA

Przekład tekstów źródłowych, zwłaszcza tych z odległych kulturowo krajów, jest nie lada wyzwaniem dla tłumaczy. Terminy buddyjskie, które są używane w oryginalnych tekstach Theravādy, często nie mają odpowiedników w języku polskim. Najprostszym rozwiązaniem byłoby zatem pozostawienie ich w oryginalnym (palijskim) brzmieniu. Rodzi to jednak kolejny problem — ze zrozumieniem znaczenia i przyjęciem właściwej definicji, co może prowadzić do spekulacji i domysłów. Dlatego podjęliśmy decyzję o tłumaczeniu terminologii w możliwie najszerszym zakresie, dbając jednocześnie o precyzję i konsekwencję przekładu, tak aby nie wywoływał on nieporozumień.

Staramy się jednak nie zawężać wyjaśnienia do jednego tylko słowa przyjętego przez tłumacza. Najlepszym i najbardziej charakterystycznym przykładem tego jest wyraz dukkha, który doczekał się odpowiednika w języku polskim w postaci "cierpienia". Słowo to, jakkolwiek bliskie znaczeniu oryginalnemu, nie oddaje całkowicie głębi i sensu wyrazu dukkha. Właściwszym słowem byłaby "krzywda", jednak i ona samodzielnie nie wyczerpuje szerokiego znaczenia dukkhi. Dlatego Czytelnik może natknąć się na pozorną niekonsekwencję — w jednych miejscach w tekście będzie mowa o "cierpieniu", a w innych o "bólu", "niezadowoleniu", "nieszczęściu", "braku satysfakcji" itp. Wszystkie te wyrażenia sugerować będą jeden palijski termin — dukkha. Każde z osobna jest częściowo prawdziwe, razem dając pełną perspektywę tego, czym jest dukkha.

Niektóre słowa, w tym większość nazw własnych, pozostawiamy niespolszczone, w ich oryginalnym, palijskim zapisie. I tak np. stosujemy formę "Buddha" (zamiast powszechnie przyjętej "Budda") dla podkreślenia wymowy przydechowego "h" (szerzej o wymowie piszemy niżej). Podobnie powstrzymujemy się od tłumaczenia takich terminów, jak nibbāna, jeśli tylko występują one w oryginale — tak samo, jak stosuje się je w zapisie obcojęzycznych zapożyczeń, np. à la. Ponadto nie zamieniamy palijskiego "v" na polskie "w" (np. w nazwie "Theravāda"), głównie dlatego, że jego wymowa często różni się od "w" (patrz niżej).

Czytelnik może natknąć się na książki o tematyce buddyjskiej, w których używa się form sanskryckich tych samych terminów, które u nas pojawiają sie w wersji palijskiej, np. Dharma zamiast Dhamma, nirvāna zamiast nibbāna itd. Wynika to z różnić pomiędzy szkołami buddyjskimi odnośnie do tego, czy za swój język kanoniczny uznają palijski, czy sanskryt. Używanie terminów pochodzących z pāḷi (a więc dhamma, nibbāna itd.) jest charakterystyczne dla Theravādy.

Zachęcamy wszystkich do refleksji nad tym, co nam wiadomo o cierpieniu (dukkha), oraz do analizy innych terminów buddyjskich, dostrzegając głębię oryginalnego przekazu, który Buddha — powodowany współczuciem - starał się nam naświetlić.

ALFABET

Pāḷi to dialekt średnioindyjskiej grupy języków indoeuropejskich. W tym języku spisano nauki Buddhy (Tipiṭaka). "Pāḷi" dosłownie oznacza "szereg" lub "wiersz". Teksty w języku palijskim spisywano w różnych okresach oraz dostosowywano do miejscowych form transkrypcyjnych. W dzisiejszych czasach buddyści na Sri Lance i w południowo-wschodniej Azji używają własnych alfabetów do zapisywania tego uniwersalnego, kanonicznego języka Theravādy. Przedstawiona dalej forma zapisu języka pāḷi z charakterystycznymi znakami diakrytycznymi powstała w oparciu o alfabet łaciński. Alfabet ten składa się z czterdziestu jeden znaków — ośmiu samogłosek i trzydziestu trzech spółgłosek.

8 SAMOGŁOSEK (pāḷi: sara) to: a, ā, i, ī, u, ū, e, o.

Samogłoski "a", "i", "u" są krótkie, zaś "ā", "ī", "ū" są długie; "e" i "o" są wymawiane długo za wyjątkiem sytuacji, gdzie występują przed podwójną spółgłoską, np.:

deva (długie "e") — mettā (krótkie "e");

loka (długie "o") — phoṭṭhabbā (krótkie "o").

33 SPÓŁGŁOSKI (pāḷi: vyañjana):

grupa ka — gardłowe: k, kh, g, gh, ṅ

grupa ca — podniebienne (miękkie): c, ch, j, jh, ñ

grupa ṭa — podniebienne (cofnięte): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ

grupa ta — zębowe: t, th, d, dh, n

grupa pa — wargowe: p, ph, b, bh, m

pozostałe — podniebienne (miękkie): y

— podniebienne (cofnięte): r

— zębowe: l

— zębowo-wargowe: v

— zębne (ciche): s

— przydechowe: h

— podniebienne (cofnięte): ḷ

— nosowe: ṃ

Piąta w kolejności spółgłoska w każdej z pierwszych pięciu grup jest nosowa. Wszystkie spółgłoski przydechowe "kh", "gh", "ṭh", "ḍh", "th", "dh", "ph", "bh" wymawia się ze słyszalnym wydechem po spółgłosce. Najlepiej ćwiczyć ich wymowę mając kartkę papieru przed ustami, która podczas wymowy tych spółgłosek powinna się wyraźnie poruszać na skutek wydechu. Zatem "th" należy wymawiać nie jak w słowie "tchawica", lecz raczej jak w angielskiej nazwie kraju "Thailand". Podobnie "ph" wymawia się nie jak w słowie "pchać", ani tym bardziej nie jako "f" w angielskim słowie "photo", lecz tak jak wymawia się prawidłowo w nazwie miasta "Phuket".

Cofnięte spółgłoski "ṭ", "ṭh", "ḍ", "ḍh", "ṇ" należy wymawiać z czubkiem języka lekko cofniętym, nie dotykając zębów, lecz najwyższej części podniebienia twardego, tuż nad dziąsłami. Przy wymawianiu spółgłosek zębowych "t", "th", "d", "dh", "n" czubek języka dotyka górnych zębów.

Spółgłoskę "c" wymawia się jak polskie "cz", "j" jak polskie "dż", "ñ" jak polskie "ń" (albo "ni", jeśli po nim występuje samogłoska), "y" jak polskie "j". Spółgłoski "k", "g", "t", "d", "n", "p", "b", "m", "r", "l", "s", "h" wymawia się tak samo jak w języku polskim.

Spółgłoski "ṅ" i "ṃ" wymawia się podobnie do tylnojęzykowego "n" w wyrazie "ring". Różnica pomiędzy "ṅ" a "ṃ" jest trudna do rozróżnienia, ale pierwsza z tych spółgłosek — w przeciwieństwie do drugiej — nigdy nie występuje się na końcu wyrazu. Zatem odnośnie do naszego przykładowego wyrazu "ring", gdyby tylnojęzykowe "n" było zapisane przy pomocy "ṃ", to po nim nie mogłoby wystąpić dźwięczne "g".

Podwójne spółgłoski wymawia się jako jedną, robiąc krótką pauzę. Nie będzie to więc Bud-dha a raczej Bu…dha, podobnie jak w języku polskim można wymawiać jedno "k" z krótką pauzą w słowie "lekko" bądź jak "b" w słowie "hobby".

Spółgłoskę "v" zasadniczo wymawia się jak polskie "w", jednak czasem można usłyszeć zamiast tego dźwięk zbliżony do polskiego "ł", np. wyraz "vata" czyta się raczej jak "łata", niż jak "wata".

Na koniec warto zaznaczyć, że nie ma jednej, poprawnej, "ortodoksyjnej" wymowy języka palijskiego. Język ten przez wieki asymilując się do różnych kultur i różnych ludów, zmieniał także swoje brzmienie, dlatego w dzisiejszych czasach istnieją poważne problemy z odczytywaniem klasycznych tekstów.

Zachodni badacze buddyzmu wykształcili pewien styl wymowy, jednak nie ma żadnych dowodów na to, że ten system jest poprawny. Warto zauważyć, że pāḷi jest językiem indoeuropejskim, natomiast ludność południowo- wschodniej Azji, która zachowała język palijski, sama w większości mówi językami niespokrewnionymi z grupą indoeuropejską. Wyjątkiem jest tu syngaleski, którym posługuje się większość ludności Sri Lanki — należy on do rodziny indoeuropejskiej i to właśnie na nim badacze oparli system współczesnej wymowy palijskiego.

Odwiedzając tradycyjne buddyjskie kraje Theravādy, można natknąć się zatem na różnie brzmiące recytacje czy wymowę pāḷi. Np. w Kambodży można usłyszeć zamiast "balaṃ" — "beleng", a zamiast "piṇḍapāta" — "bindabat". Birma wykształciła swój własny "dialekt" palijski, prawdopodobnie bazując na alfabecie Monów, dlatego "paccayo" jest tam wymawiane jak "pissajo" a "gacchāmi" jak "gissami". Co ciekawe, zachowana w Birmie wymowa "j" jako "z" jest dość prawdopodobna. W Laosie — w którym, jak niemal we wszystkich krajach południowo-wschodniej Azji — występuje problem z wymową spółgłosek wargowych, zamiast "pañha" wymawia się "banhā", a zamiast "dāna" — "tāna". W Tajlandii, która zapożyczyła wymowę laotańską (a nie na odwrót), jest podobnie. Nawet na samej Sri Lance występują różnice w stosunku do wymowy przyjętej przez zachodnich badaczy. Chociaż jest to jedyny kraj, w którym można usłyszeć oryginalnie brzmiące spółgłoski podniebienne-cofnięte oraz gdzie przestrzega się długości wymowy samogłosek, to za to np. każde krótkie "a" występujące na końcu wyrazu wymawia się tam jak "æ" — zatem "kusumena nena" brzmi bardziej jak "kusumene nene".

Jak widać, nie istnieje jeden system wymowy palijskiego, jednak przedstawiona powyżej propozycja wymowy jest najbardziej prawdopodobna i została skomponowana w oparciu o dotychczasową wiedzę zebraną na temat języków średnioindyjskich.

Należy jednak pamiętać, że Tipiṭaka posiada liczne komentarze do tekstów podstawowych. Niektóre z tych komentarzy, czy nawet sub-komentarzy, chociaż zapisane zostały w języku palijskim, to mają liczne naleciałości regionalne — w zależności od tego, gdzie powstały (najczęściej w Birmie lub w Tajlandii).

SŁOWNICZEK PALIJSKI

Abhidhamma

jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki

buddyjski kanoniczny opis procesów i cech charakterystycznych umysłu

Adiṭṭhāna

silna determinacja

stanowcza decyzja, mocne postanowienie

Adukkhamasukha

ani bolesne, ani przyjemne doznanie (vedanā)

Ājīva (sammā/ micchā)

sposób życia (właściwy/niewłaściwy)

piąta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Ākāsa

Przestrzeń

Akusala

kammicznie niezdrowy

niewłaściwy, nieopłacalny

Anāgāmī

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

"niepowracający", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia

Anagāriya / Anagārika

bezdomność / ten, kto opuścił dom

Ānāpānasati

świadomość oddychania

jedna z form obserwacji ciała (kāyānupassanā) będącej rodzajem satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości

Anattā

brak istoty

a) metoda postrzegania zjawisk sugerujących brak istoty, brak jestestwa, brak jaźni, pustkę ego, bezosobowość, brak stałej substancji (ego, ducha lub duszy), brak istniejącego "ja"

b) nic nie może się pojawić samo lub z pojedynczej przyczyny i nic nie może istnieć ani poruszać się samodzielnie, współ-bycie, współzależność wszystkiego ze wszystkim

c) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. dukkha i anicca); zrozumienie

anattā daje wyzwalający wgląd (paññā)

Anicca

niestałość

a) brak stałości; wszystkie uwarunkowane zjawiska są nietrwałe; wszystko, co zaczyna istnieć, zmienia się i odchodzi

b) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. dukkha i anattā); zrozumienie

anicca daje wyzwalający wgląd (paññā)

Anusaya

potencjalne, utajone skazy

Apāya

cztery stany niedoli

cztery wymiary bądź światy niższe:

1. niraya — piekło, czyściec, świat karny,

2. tiracchāna — świat zwierząt,

3. peta — głodne duchy, zmarli, ci którzy odeszli

ze świata, cienie,

4. asura — upadłe anioły, tytani, zazdrosne bóstwa

Appamāda

niezaniedbywanie

gorliwość, sumienność, obecność samo-świadomości (dosłownie: niezapominalstwo)

Arahant / Arahattaṃ / Arahat

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

"ten, który zniszczył wrogów (skazy)", "godny", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia

Ariya

Szlachetny

osoba wyzwolona, dostrzegająca to, co nieuwarunkowane (nibbāna), zalicza się do nich Buddha, inni Paccekabuddhowie oraz uczniowie Błogosławionego, którzy osiągnęli jeden z czterech stopni szlachetności:

1. sotāpanna — "wchodzący w nurt",

2. sakadāgāmi — "raz powracający",

3. anāgāmī — "niepowracający",

4. arahattaṃ — "ten, który zniszczył wrogów (skazy)"

Ariya Aṭṭhangika Magga

Szlachetna Ośmioraka Ścieżka

1. właściwy pogląd (sammā diṭṭhi),

2. właściwa intencja (sammā saṅkappa),

3. właściwa mowa (sammā vācā),

4. właściwe działanie (sammā kammanta),

5. właściwy sposób życia (sammā ājīva),

6. właściwy wysiłek (sammā vāyāma),

7. właściwa przytomność / uważność (sammā sati),

8. właściwe skupienie /koncentracja (sammā samādhi)

Ariya Saccāni (Cattāro)

Szlachetne Prawdy (Cztery)

1. Szlachetna Prawda o Krzywdzie,

2. Szlachetna Prawda o Przyczynie Krzywdy,

3. Szlachetna Prawda o Niezradzaniu się Krzywdy,

4. Szlachetna Prawdao Ścieżce prowadzącej do Niezradzania się Krzywdy (Szlachetna Ośmioraka

Ścieżka — Ariya Aṭṭhangika Magga)

Arūpa

świat bezforemny

niesubstancjalny, subtelny świat bądź stan

Asammoha-sampajañña

przejrzyste zrozumienie braku zaślepienia

przeniknięcie myślą i urzeczywistnienie anicca, dukkha i Anetta

Āsava

skaza

oszołomienia umysłu, zmącenia, strapienia, zakłócenia, rozterki, zatroskania, lgnięcie do saṃsāry

Asubha

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

medytacja nad obrzydliwością ciała, istnieje dziesięć obiektów zniechęcających i odstręczających od cielesności

Asura

zazdrosne bóstwa

upadłe anioły, tytani

Attā

istota, jestestwo

ego, osobowość, "ja", jednostkowe postrzeganie samego siebie jako odrębnej i samodzielnej istoty

Avijjā

niewiedza

nieznajomość Czterech Szlachetnych Prawd, powodująca cierpienie, jedno z ogniw współzależnego powstawania (paṭicca-samuppāda), synonim moha

Āvuso

bracie!

drogi przyjacielu — forma grzecznościowa w jakiej mnisi zwracają się między sobą

Bala

siły

potęga, siły wojskowe, pięć cech duchowych:

1. wiara, przekonanie (saddhā),

2. energia (viriya),

3. uważność (sati),

4. koncentracja (samādhi),

5. mądrość

(paññā)

Bāla

Głupiec

Bhagavā

Błogosławiony

jeden z tytułów nadawanych Buddzie

Bhava-taṇhā

pragnienie bycia

chęć zaistnienia, stawania się, wola życia

Bhaya

bojaźń, strach

Bhante / Bhadante

czcigodny!

odpowiednia forma zwracania się do mnicha buddyjskiego (bhikkhu)

Bhava

bycie, stawanie się

Bhāvanā

rozwój mentalny, medytacja, doskonalenie umysłu

Bhāvanāmayā paññā

mądrość lub wiedza zdobyta przez bezpośrednie doświadczenie, przez rozwój mentalny

Bhikkhu / Bhikkhunī

w pełni wyświęcony mnich / mniszka, członkowie Saṇghi

Bhūta

byt, to co bytuje

Bodhisatta

istota dążąca do przebudzenia

Bojjhaṅga

czynniki oświecenia

1. świadomość (sati),

2. badanie Dhammy (dhammavicaya),

3. energia (viriya),

4. radosne uniesienie (pīti),

5. uspokojenie (passaddhi),

6. skupienie / koncentracja

(samādhi),

7. zrównoważenie (upekkhā)

Brahmā

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

imię najwyższego boga w religii starożytnych Indii, stwórcy i zbawcy

Brahmacariya

święty żywot

życie w czystości, celibacie, zgodnie z zaleceniami moralnymi

Brahmana

bramin, święta osoba

jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, kasta kapłanów

Brahmavihāra

"siedziby niebiańskie", cztery medytacje najwyższej dobroci dobroczynne stany umysłu, nieskończone, bezgraniczne medytacje (tzn. bez ograniczeń, bez wyróżniania): 1. miłująca dobroć (mettā), 2. Współczucie (karunā), 3. współ-radość (muditā), 4. zrównoważenie (upekkhā)

Buddha

Przebudzony, Oświecony

nazwa funkcyjna istoty, która potrafi w pełni wyłożyć Dhammę, dzięki której inne istoty także mogą wyzwolić się z saṃsāry (Siddhāttha Gotama mając 35 lat stał się Buddhą, którego Nauka (Sāsana) trwa do dziś)

Byāpāda / Vyāpāda

gniew

wściekłość, awersja, (patrz: dosa) chęć zranienia, jedna z przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Cakkavattin

władca świata

dosł. ten, który obraca kołem, osią świata

Cetanā

intencja, wola

Cetasika

czynnik mentalny

termin odnosi się do 52 czynników mentalnych, wymienionych w Abhidhammie; niektóre są kammicznie neutralne, inne kammicznie zdrowe, jeszcze inne kammicznie niezdrowe, 52 czynniki mentalne to: 1. doznanie (vedanā) 2. Kojarzenie (saññā) oraz 50 złożoności umysłowych (saṅkhāra).

Chanda

gorliwość

zdrowa intencja, entuzjazm, aspiracja, zapał, uniesienie

Cintāmayā paññā

mądrość lub wiedza zdobyta przez myślenie i rozumowanie, przez analizę intelektualną

Citta

umysł

a) umysłowość, serce (ceto)

b) obserwacja umysłu — (cittānupassanā) — jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny,

form ustanawiania świadomości

Dāna

dawanie

dar, ofiara, szczodrość

Dassanā

dostrzeganie

pierwszy stopień świętości na ścieżce do wyzwolenia (Sotāpatti — "wchodzący w nurt"), przebłysk prawdy, dostrzeżenia nieuwarunkowanej rzeczywistości, zauważenie prawdziwej Dhammy, wizja Czterech Szlachetnych Prawd

Deva

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

1. bóstwo, bóg, bogini (devatā), istota niebiańska, wszelkie istoty nad-ludzkie

(w tym także strażnicy drzew itp.), dziwy

2. deszcz, chmura deszczowa, niebo, światło dzienne

Dhamma

[w zależności od kontekstu, pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

a) prawo naturalne, natura zjawisk, stan rzeczy

b) obiekt, rzecz, zjawisko

c) doktryna buddyjska, nauka Buddhy

d) dhamma-nupassanā — (obserwacja natury zjawisk) jeden z czterech rodzajów

satipaṭṭhāny (form ustanawiania świadomości)

e) dhamma-vicaya — badanie Dhammy — jedna z bojjhaṅga (czynników oświecenia)

Dhātu

element

składnik, żywioł, pierwiastek

Dibbacakkhu / dibbasota

niebiańskie oko / niebiańskie ucho

nadnaturalne zdolności widzenia / słyszenia innych światów, osiągane dzięki praktyce medytacyjnej

Diṭṭhi (sammā / micchā)

pogląd (właściwy / niewłaściwy)

wierzenie, spekulatywna opinia, pierwsza część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Domanassa

każdy rodzaj nieprzyjemnego uczucia mentalnego

bolesny, krzywdzący i niesatysfakcjonujący stan bądź uczucie umysłowe, smutek, żal, depresja

Dosa

niechęć

nienawiść, gniew, każdy rodzaj awersji lub niechęci (również smutek, strach, opór itp.)

Dukkha

krzywda

a) cierpienie wynikające z krzywdy, niezadowolenie, ból, cierpienie, nieszczęście

(dukkha-dukkha)

b) cierpienie wynikające ze zmiany (vipariṇāma-dukkha)

c) cierpienie wynikające ze złożoności, niezadowalająca natura wszelkich form istnienia, wszystkich uwarunkowanych, złożonych zjawisk (saṅkhāra-dukkha)

d) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. anicca i anattā); zrozumienie dukkha daje wyzwalający wgląd (paññā)

Dukkha-dukkha

cierpienie wynikające z krzywdy

niezadowolenie, ból, cierpienie, nieszczęście

Ekaggatā

zintegrowana unifikacja

jednopunktowość, przesycona jednorodnym spokojem osobliwość czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna), które przeciwdziała pragnieniu przyjemności zmysłowej (kāmachanda)

Gocara-sampajañña

przejrzyste zrozumienie lub rozpoznanie wszelkich stanów jako procesów fizyczno-mentalnych.

Iddhi (pādā)

moce (podstawa)

potencjał, powodzenie, moce nadprzyrodzone, cztery cechy duchowe:

1. gorliwość (chanda),

2. energia (viriya),

3. umysł (citta),

4. rozeznanie (vīmaṃ sā)

Indriya

zdolności duchowe

właściwości kontrolujące, pięć cech duchowych:

1. wiara, przekonanie (saddhā),

2. energia (viriya),

3. uważność (sati),

4. koncentracja (samādhi),

5. mądrość (paññā)

Jātaka

historia o narodzinach

bajka buddyjska o poprzednich wcieleniach bodhisatty

Jāti

początek życia

narodziny, nowe życie

Jarā

starość

Jhāna

medytacyjne wchłonięcie, absorpcja mentalna

Kalyāṇa

dobry, dobrze

Kāma

przyjemność zmysłowa

1. kāmachanda — pragnienie przyjemności zmysłowej, jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

2. kāmaloka — świat zmysłowy, sfera ziemska

Kamma

intencjonalne działanie (ciała, mowy, umysłu), wolicjonalna czynność

Kammanta (sammā / micchā)

działanie (właściwe/niewłaściwe), czwarta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Karuṇā

współczucie

jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)

Kāyā (nupassanā)

ciało (obserwacja)

jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości

Khandha

składowa

ogniwo, skupisko lub kategorie, pięć składowych przywiązania — (rūpa, vedanā, saññā, saṅkhāra, viññāṇa)

Khanti

Cierpliwość

Khattiya / kshatriya / kṣatriya

kasta wojowników, aryjskiego rodowodu, z której wywodził się Buddha jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach

Kilesa

zanieczyszczenia umysłu, skazy, niezdrowe właściwości umysłu wszelkie manifestacje chciwości, niechęci i złudzenia (zob. lobha, dosa, i moha)

Kukkucca

zaniepokojenie

zmartwienie, szkodzenie, (w parze z uddhacca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Kusala

kammicznie zdrowy

właściwy, korzystny

Lobha

chciwość

wszelkie rodzaje pragnienia lub chęci (synonim taṇhā)

Loka

świat

lokuttara — ponadświatowe

Magga

ścieżka

1. magga-ñāna, znajomość ścieżki (wiodącej do Oświecenia)

2. magga-phala, dosłownie "ścieżka i owoc, owoc ścieżki", synonim oświecenia

Manussa

człowiek, istota ludzka

Maraṇa

śmierć

Mettā

miłująca dobroć

bezinteresowna życzliwość, bezwarunkowa miłość, jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)

Middha

ospałość

otępiałość, apatia, niezdarność (w parze z thīna) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Moha

iluzja, ułuda, ignorancja

omroczenie, niezrozumienie, niedostrzeganie rzeczywistości (synonim avijjā)

Muditā

współ-radość, altruistyczne cieszenie się z kimś jego sukcesem

jedna z czterech bezgranicznych medytacji (brahmavihāra)

Nāga

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

istoty wężopodobne, żyjące we własnym wymiarze, czy też świecie

Nāma

"nazwa", procesy mentalne, umysł

zbiorcza nazwa dla vedanā, saññā, saṅkhāra i viññāṇa

Nāma-rūpa

zespolenie umysłu i materii

nazwa i forma, procesy mentalno-fizyczne

Ñāna

poznanie, pojmowanie, wiedza, synonim paññā

Nekkhamma

wyrzeczenie się

Nibbāna

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

wygaszenie cierpienia, oświecenie, całkowity zanik krzywdy, to co nieuwarunkowane,

brak niewoli, nieujarzmione, stan bez-śmiertny, absolutna wolność,

brak dukkhi, stan nieuwiązania

Nikāya

kolekcja

klasa, grupa, domena

Niraya

piekło

czyściec, świat karny

Nirodha

zanik, niezradzanie

Nīvaraṇa

przeszkody

trudności, zaszłości umysłowe, kompleksy.

Istnieje pięć przeszkód:

1. gniew (byāpāda/vyāpāda)

2. pragnienie przyjemności zmysłowej (kāmachanda)

3. odrętwienie i ospałość

(thīna middha)

4. niezrównoważenie i zaniepokojenie (uddhacca kukkucca)

5. wątpliwości (vicikicchā)

Pabbajjā

ten kto wywędrował

1. ktoś, kto opuścił świat, przyjmując życie wędrowca na drodze ku oświeceniu,

2. członek zakonu buddyjskiego (samana i bhikkhu),

3. akt wyświęcenia na mnicha, zadowolenie z porzucenia świata (pabbajjāsukha)

Paccekabuddha

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

ten kto przebudził się samodzielnie, pojedynczy Buddha, niezdolny do głoszenia Dhammy

Pāḷi

nazwa języka, w którym po raz pierwszy spisano nauki buddyjskie (Kanon Palijski)

Paññā

mądrość

zrozumienie, wiedza, wgląd (synonim ñāna)

Paññatti

relatywna (pojęciowa) rzeczywistość,

myśli oraz ich określenia, desygnaty

Pāpa

złe, niedobre

Paramattha

ostateczna rzeczywistość

Pāramī

doskonałości

potencjalne "talenty": szczodrość (dāna), moralność (sīla), wyrzeczenie się (nekkhamma), mądrość (paññā), energia (viriya), cierpliwość (khanti), zgodność z prawdą (sacca), mocne postanowienie (adiṭṭhāna), miłująca dobroć (mettā) oraz zrównoważenie (upekkhā)

Parideva

Lament

Parinibbāna

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

ostateczna nibbāna, całkowite wygaśnięcie, oznacza zwykle śmierć cielesną osoby oświeconej

Pariyuṭṭhāna

opętanie, obsesja

skazy, które przejawiają się na poziomie umysłu w postaci natrętnych myśli

Passaddhi

uspokojenie, wyciszenie

Paṭicca-samuppāda

współzależne powstawanie,

współtworzenie przyczynowo-skutkowe, ogniwa uwarunkowanych następstw

Phala

owoc, żniwo

magga-phala, dosłownie "ścieżka i owoc, owoc ścieżki", synonim oświecenia

Phasso

zetknięcie, kontakt

Piṇḍpāta

jałmużna

rekwizyt pożywienia, posiłek zbierany do miski żebraczej przez mnicha (bhikkhu)

Pīti

radosne uniesienie

zainteresowanie, entuzjazm, zachwyt, przyjemne uczucie, czynnik wchłonięcia

medytacyjnego (jhāna), który przeciwdziała gniewowi (byāpāda /vyāpāda)

Puñña

zasługa

pożytek, przydatność, sprzyjać

Puṇṇa

pełnia, kompletność, spełnienie

Puthujjana

pospolity człowiek

pospólstwo, gmin, zwykli, nieoświeceni ludzie, ordynarni, pełni zaślepienia,

ktoś związany ze światem doczesnym, mierny, tuzinkowy

Rāga

Pożądanie

Rūpa

materia

procesy fizyczne, cielesność, "forma"

Sabba

wszystko

całość, każdy

Sacca

prawda

zgodność z prawdą, prawdomówność

Saddhā

wiara, silne przekonanie

ufność, zaufanie, dowierzanie

Sādhu

dobrze powiedziane, dobrze zrobione!

rodzaj pochwały, wyrażenia aprobaty

Sakadāgāmi

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

"raz powracający", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia

Saḷāyatana

sześcioraka baza, sześć zmysłów

Samādhi (sammā / micchā)

koncentracja, skupienie (właściwa / niewłaściwa)

spokój, nieruchomość i stabilność umysłu, ósma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Samaṇa / samaṇera

pustelnik / nowicjusz buddyjski

Samatha

medytacja spokoju, skupienia

Sammā

całkowicie, kompletnie, właściwie

Sampajāna

przejrzyste zrozumienie pełne mądrości, dostrzeganie rzeczywistości zgodnie ze wskazówkami Buddhy

Saṃsāra

kołowrót ponownych wcieleń

cykl cierpienia

Saṇgha / Saṃgha

społeczność, wspólnota szlachetnych (ariya)

oznacza także grupę minimum czterech mnichów (bhikkhu)

Saṅ kappa (sammā / micchā)

intencja (właściwa / niewłaściwa)

druga część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Saṅkhāra

złożoność, część

a) twory mentalne, reakcje umysłowe, konglomerat uwarunkowanych procesów

myślowych, komplikacje, bez założeń / spontanicznie (a-saṅkhārika),

z założeniami / z premedytacją (sa-saṅkhārika)

b) zbiór fi zycznych form oraz ich cech, zgrupowanie, skupisko, składowa złożoności

umysłu (saṅkhāra-khandha)

c) kompilacja umysłowa, formacja, przejaw, agregat, pożyteczne złożenia

umysłowe (puññābhisaṅkhāra), niepożyteczne złożenia umysłowe (apuññābhisaṅkhāra),

nieporuszone złożenia umysłowe (āneñjābhisaṅkhāra)

Saṅkhāra-dukkha

cierpienie wynikające ze złożoności

niezadowalająca natura wszelkiego istnienia, wszystkich uwarunkowanych, skomplikowanych zjawisk

Saññā

kojarzenie

rozpoznawanie, pamięć, postrzeganie, percepcja

Sappāya-sampajañña

przejrzyste zrozumienie pożyteczności

Saraṇa

schronienie, bezpieczeństwo, uciekanie się do kogoś / czegoś.

Sāsana

Nauka Buddhy

porządek, nauczanie, praktyka, przekaz, instrukcja, epistoła

Sati (sammā / micchā)

uważność, świadomość, przytomność, pamięć (właściwa / niewłaściwa)

1. siódma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

2. sati-sampajañña uważność i przejrzystość świadomości

Satipaṭṭhāna

ustanowienia świadomości, podstawy uważności

cztery rodzaje satipaṭṭhāny: postrzeganie ciała (kāyānupassanā), postrzeganie doznań i uczuć (vedanānupassanā), postrzeganie umysłu (cittānupassanā), postrzeganie natury zjawisk (dhammānupassanā)

Satta

istota

Sātthaka-sampajañña

przejrzyste zrozumienie czy konkretne postępowanie ciałem, mową bądź umysłem jest odpowiednie czy też nie

Sīla

moralność

etyka, cnota

Sikkhā

uzdalniać się, praktykować

ten kto przechodzi trening

Sīvathikā

kontemplacje na cmentarzach, medytacje nad rozkładem zwłok dziewięć obserwacji cmentarnych stopni rozkładu

Soka

żal

Somanassa

przyjemne uczucia i wrażenia umysłowe

wszelkie przyjemne odczucia umysłowe, mentalnie pozytywne uczucia

Sotāpanna

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

"wchodzący w nurt", jeden ze stopni świętości (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia

Sudda/ śūdra

chłopi

jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, najniższa z kast

Sukha

szczęście, błogość

czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna), który przeciwdziała niezrównoważeniu i zaniepokojeniu (uddhacca- kukkucca)

Suññatā

nicość, pustka, próżnia

Sutamayā paññā

mądrość lub wiedza zdobyta poprzez czytanie albo słuchanie

Sutta

mowa Buddhy

wykład, dyskurs, to co usłyszane

Tathāgata

[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]

1. ten, który obudził się i dostrzegł prawdę o naturze świata, o przyczynie, o zaniku oraz o drodze prowadzącej do tegoż zaniku

2. ten, który przebudził się do całkowitego poznania wszystkich możliwych zjawisk

3. ten, który mówi tak jak jest (tathā)

4. ten, który robi to co mówi (tathā)

5. ten, który jest ponad przeciętnością świata

6. ten, który przyszedł (tathā āgata) wypełniając wszystkie dziesięć paramit

7. ten który przeszedł (tathā gata) wypełniając wszystkie 37 czynników prowadzących do Przebudzenia

Taṇhā

pragnienie

obsesja, lgnięcie, pożądanie (synonim lobha):

1. (kāma-taṇhā) pragnienie zmysłowej przyjemności,

2. (bhava-taṇhā) pragnienie stawania się,

3. (vibhava--taṇhā) pragnienie niebytu

Thero / Therī

mnich ze starszyzny / mniszka ze starszyzny

starszeństwo ustala się wg czasu spędzonego w społeczności zakonnej (Saṇ gha)

Theravāda

Wiedza Starszyzny, Droga Starszych

dosł. "to co powiadają starsi" — nazwa jednej z osiemnastu wczesno buddyjskich szkół, która jako jedyna przetrwała do dzisiejszych czasów, zwana także buddyzmem południowym

Thīna

odrętwienie

zastygnięcie, nieczułość (w parze z middha) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Tipiṭaka

Trójkosz Nauki Buddhy

trzy kosze Kanonu Palijskiego: Vinayapiṭaka, Suttapiṭaka oraz Abhidhammapiṭaka

Tiracchāna

świat zwierząt

Uddhacca

niezrównoważenie

niepokój, wzburzenie, (w parze z kukkucca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Upādāna

Przywiązanie

Upāsaka / Upāsikā

świeccy wyznawcy; mężczyzna / kobieta

Upaṭṭhāna

ustanawianie

1. zakładanie, tworzenie, ustalanie

2. dziedzina, obszar, domena

Upāyāsā

rozpacz

Upekkhā

równowaga

a) neutralne uczucia i wrażenia (vedanā)

b) spokój, zrównoważenie, zdrowy stan mentalny (saṅkhāra, cetasika)

Uposatha

dzień odświętny

dzień postu, dzień pełni księżyca, nowiu, pierwszej i ostatniej kwadry

Vācā (sammā / micchā)

mowa (właściwa / niewłaściwa)

trzecia część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Vāyāmā (sammā / micchā)

wysiłek (właściwy / niewłaściwy)

szósta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)

Vedanā (nupassanā)

doznanie cielesne, uczucie umysłowe

1. mogą to być uczucia i wrażenia umysłowe przyjemne (somanassa), nieprzyjemne (domanassa) lub neutralne (upekkhā) oraz doznania cielesne bolesne (dukkhā) błogie (sukha) oraz ani bolesne, ani przyjemne (adukkhama-sukha)

2. (obserwacja) jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości

Vessa / Vaiśya

kupcy

jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, trzecia w kolejności

Vicāra

wnikliwe dochodzenie

proces badawczy, dociekanie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna),który przeciwdziała zwątpieniu (vicikicchā)

Vicikicchā

niepewność, wątpienie

jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)

Vinaya

jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki

zasady prowadzenia się i dyscypliny dla mnichów (bhikkhu) oraz mniszek (bhikkhunī)

Viññāṇa

obecność, biorcza świadomość

[pod]świadomość pasywna, poznawanie bez rozróżniania, odbierający bądź wiedzący umysł

Vīmaṃ sā

rozeznanie

jedna z czterech podstaw mocy (iddhipādā)

Vimutti

wyswobodzenie

Vipāka

rezultat, efekt

konsekwencja kammy

Viparināma-dukkha

cierpienie wynikające ze zmiany

Vipassanā

wgląd, medytacja wglądu

Viriya

energia

aktywność mądrości, "nieustanne przypominanie sobie"

Vitakka

ukierunkowane rozpatrywanie

rozważanie, myślenie zogniskowane na obiekcie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego

(jhāna), które przeciwdziała odrętwieniu i ospałości (thīna middha)

Yāma

król świata zmarłych

bóg śmierci (deva), który jest poza dobrem i złem

Yathābhūta

tak jak jest, rzeczywistość

faktyczność, stan rzeczy, prawidłowość zgodna z rzeczywistością

Yoniso manasikāra

stosowne przyłożenie uwagi

a) właściwe nastawienie, właściwy nastrój, właściwa uwaga

b) mądra koncentracja, stosowne przyłożenie uwagi

Źródło i kontakt:

sasana.pl@gmail.com

www.sasana.wikidot.com

Tytuł oryginału: The Four Noble Thruths by Ajahn Sumedho

© Amaravati Buddhist Centre, England

Tłumaczenie: Angela Eva, Robert Jóźwiak, Magdalena Kamińska, Mikołaj Pepłoński, Piotr Sokołowski

Redakcja, terminologia i słownik: Vilāsa Bhikkhu (Piotr Jagodziński)

Skład i łamanie oraz projekt okładki: studio DTP anatta.pl

Ilustracja na okładce: Zbigniew Molski, batik