Terminologia i słowniczek palijski do książki "Cztery Szlachetne Prawdy" Ajahn Sumedho.
czwartek, 24 lutego 2011
Publikujemy terminologię i słowniczek palijski do książki "Cztery Szlachetne Prawdy" Ajahn Sumedho specjalnie dla osób, które przeczytały wszystkie opublikowane przez nas fragmenty książki lub dopiero zamierzają to zrobić. Może być przydatny także dla osób zainteresowanych terminologią buddyjską. Jak wiadomo, wiele z tych terminów nie ma jednoznacznych odpowiedników w języku polskim. Publikacja ta została przygotowana, opracowana i wydana na podstawie mów wygłoszonych przez Czcigodnego Ajahna Sumedho, dotyczących podstawowych nauk Buddhy - Czterech Szlachetnych Prawd, mówiących o tym, że nieszczęścia ludzkości mogą zostać przezwyciężone dzięki duchowym środkom.
TERMINOLOGIA
Przekład tekstów źródłowych, zwłaszcza tych z odległych kulturowo krajów, jest nie lada wyzwaniem dla tłumaczy. Terminy buddyjskie, które są używane w oryginalnych tekstach Theravādy, często nie mają odpowiedników w języku polskim. Najprostszym rozwiązaniem byłoby zatem pozostawienie ich w oryginalnym (palijskim) brzmieniu. Rodzi to jednak kolejny problem — ze zrozumieniem znaczenia i przyjęciem właściwej definicji, co może prowadzić do spekulacji i domysłów. Dlatego podjęliśmy decyzję o tłumaczeniu terminologii w możliwie najszerszym zakresie, dbając jednocześnie o precyzję i konsekwencję przekładu, tak aby nie wywoływał on nieporozumień.
Staramy się jednak nie zawężać wyjaśnienia do jednego tylko słowa przyjętego przez tłumacza. Najlepszym i najbardziej charakterystycznym przykładem tego jest wyraz dukkha, który doczekał się odpowiednika w języku polskim w postaci "cierpienia". Słowo to, jakkolwiek bliskie znaczeniu oryginalnemu, nie oddaje całkowicie głębi i sensu wyrazu dukkha. Właściwszym słowem byłaby "krzywda", jednak i ona samodzielnie nie wyczerpuje szerokiego znaczenia dukkhi. Dlatego Czytelnik może natknąć się na pozorną niekonsekwencję — w jednych miejscach w tekście będzie mowa o "cierpieniu", a w innych o "bólu", "niezadowoleniu", "nieszczęściu", "braku satysfakcji" itp. Wszystkie te wyrażenia sugerować będą jeden palijski termin — dukkha. Każde z osobna jest częściowo prawdziwe, razem dając pełną perspektywę tego, czym jest dukkha.
Niektóre słowa, w tym większość nazw własnych, pozostawiamy niespolszczone, w ich oryginalnym, palijskim zapisie. I tak np. stosujemy formę "Buddha" (zamiast powszechnie przyjętej "Budda") dla podkreślenia wymowy przydechowego "h" (szerzej o wymowie piszemy niżej). Podobnie powstrzymujemy się od tłumaczenia takich terminów, jak nibbāna, jeśli tylko występują one w oryginale — tak samo, jak stosuje się je w zapisie obcojęzycznych zapożyczeń, np. à la. Ponadto nie zamieniamy palijskiego "v" na polskie "w" (np. w nazwie "Theravāda"), głównie dlatego, że jego wymowa często różni się od "w" (patrz niżej).
Czytelnik może natknąć się na książki o tematyce buddyjskiej, w których używa się form sanskryckich tych samych terminów, które u nas pojawiają sie w wersji palijskiej, np. Dharma zamiast Dhamma, nirvāna zamiast nibbāna itd. Wynika to z różnić pomiędzy szkołami buddyjskimi odnośnie do tego, czy za swój język kanoniczny uznają palijski, czy sanskryt. Używanie terminów pochodzących z pāḷi (a więc dhamma, nibbāna itd.) jest charakterystyczne dla Theravādy.
Zachęcamy wszystkich do refleksji nad tym, co nam wiadomo o cierpieniu (dukkha), oraz do analizy innych terminów buddyjskich, dostrzegając głębię oryginalnego przekazu, który Buddha — powodowany współczuciem - starał się nam naświetlić.
ALFABET
Pāḷi to dialekt średnioindyjskiej grupy języków indoeuropejskich. W tym języku spisano nauki Buddhy (Tipiṭaka). "Pāḷi" dosłownie oznacza "szereg" lub "wiersz". Teksty w języku palijskim spisywano w różnych okresach oraz dostosowywano do miejscowych form transkrypcyjnych. W dzisiejszych czasach buddyści na Sri Lance i w południowo-wschodniej Azji używają własnych alfabetów do zapisywania tego uniwersalnego, kanonicznego języka Theravādy. Przedstawiona dalej forma zapisu języka pāḷi z charakterystycznymi znakami diakrytycznymi powstała w oparciu o alfabet łaciński. Alfabet ten składa się z czterdziestu jeden znaków — ośmiu samogłosek i trzydziestu trzech spółgłosek.
8 SAMOGŁOSEK (pāḷi: sara) to: a, ā, i, ī, u, ū, e, o.
Samogłoski "a", "i", "u" są krótkie, zaś "ā", "ī", "ū" są długie; "e" i "o" są wymawiane długo za wyjątkiem sytuacji, gdzie występują przed podwójną spółgłoską, np.:
deva (długie "e") — mettā (krótkie "e");
loka (długie "o") — phoṭṭhabbā (krótkie "o").
33 SPÓŁGŁOSKI (pāḷi: vyañjana):
grupa ka — gardłowe: k, kh, g, gh, ṅ
grupa ca — podniebienne (miękkie): c, ch, j, jh, ñ
grupa ṭa — podniebienne (cofnięte): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ
grupa ta — zębowe: t, th, d, dh, n
grupa pa — wargowe: p, ph, b, bh, m
pozostałe — podniebienne (miękkie): y
— podniebienne (cofnięte): r
— zębowe: l
— zębowo-wargowe: v
— zębne (ciche): s
— przydechowe: h
— podniebienne (cofnięte): ḷ
— nosowe: ṃ
Piąta w kolejności spółgłoska w każdej z pierwszych pięciu grup jest nosowa. Wszystkie spółgłoski przydechowe "kh", "gh", "ṭh", "ḍh", "th", "dh", "ph", "bh" wymawia się ze słyszalnym wydechem po spółgłosce. Najlepiej ćwiczyć ich wymowę mając kartkę papieru przed ustami, która podczas wymowy tych spółgłosek powinna się wyraźnie poruszać na skutek wydechu. Zatem "th" należy wymawiać nie jak w słowie "tchawica", lecz raczej jak w angielskiej nazwie kraju "Thailand". Podobnie "ph" wymawia się nie jak w słowie "pchać", ani tym bardziej nie jako "f" w angielskim słowie "photo", lecz tak jak wymawia się prawidłowo w nazwie miasta "Phuket".
Cofnięte spółgłoski "ṭ", "ṭh", "ḍ", "ḍh", "ṇ" należy wymawiać z czubkiem języka lekko cofniętym, nie dotykając zębów, lecz najwyższej części podniebienia twardego, tuż nad dziąsłami. Przy wymawianiu spółgłosek zębowych "t", "th", "d", "dh", "n" czubek języka dotyka górnych zębów.
Spółgłoskę "c" wymawia się jak polskie "cz", "j" jak polskie "dż", "ñ" jak polskie "ń" (albo "ni", jeśli po nim występuje samogłoska), "y" jak polskie "j". Spółgłoski "k", "g", "t", "d", "n", "p", "b", "m", "r", "l", "s", "h" wymawia się tak samo jak w języku polskim.
Spółgłoski "ṅ" i "ṃ" wymawia się podobnie do tylnojęzykowego "n" w wyrazie "ring". Różnica pomiędzy "ṅ" a "ṃ" jest trudna do rozróżnienia, ale pierwsza z tych spółgłosek — w przeciwieństwie do drugiej — nigdy nie występuje się na końcu wyrazu. Zatem odnośnie do naszego przykładowego wyrazu "ring", gdyby tylnojęzykowe "n" było zapisane przy pomocy "ṃ", to po nim nie mogłoby wystąpić dźwięczne "g".
Podwójne spółgłoski wymawia się jako jedną, robiąc krótką pauzę. Nie będzie to więc Bud-dha a raczej Bu…dha, podobnie jak w języku polskim można wymawiać jedno "k" z krótką pauzą w słowie "lekko" bądź jak "b" w słowie "hobby".
Spółgłoskę "v" zasadniczo wymawia się jak polskie "w", jednak czasem można usłyszeć zamiast tego dźwięk zbliżony do polskiego "ł", np. wyraz "vata" czyta się raczej jak "łata", niż jak "wata".
Na koniec warto zaznaczyć, że nie ma jednej, poprawnej, "ortodoksyjnej" wymowy języka palijskiego. Język ten przez wieki asymilując się do różnych kultur i różnych ludów, zmieniał także swoje brzmienie, dlatego w dzisiejszych czasach istnieją poważne problemy z odczytywaniem klasycznych tekstów.
Zachodni badacze buddyzmu wykształcili pewien styl wymowy, jednak nie ma żadnych dowodów na to, że ten system jest poprawny. Warto zauważyć, że pāḷi jest językiem indoeuropejskim, natomiast ludność południowo- wschodniej Azji, która zachowała język palijski, sama w większości mówi językami niespokrewnionymi z grupą indoeuropejską. Wyjątkiem jest tu syngaleski, którym posługuje się większość ludności Sri Lanki — należy on do rodziny indoeuropejskiej i to właśnie na nim badacze oparli system współczesnej wymowy palijskiego.
Odwiedzając tradycyjne buddyjskie kraje Theravādy, można natknąć się zatem na różnie brzmiące recytacje czy wymowę pāḷi. Np. w Kambodży można usłyszeć zamiast "balaṃ" — "beleng", a zamiast "piṇḍapāta" — "bindabat". Birma wykształciła swój własny "dialekt" palijski, prawdopodobnie bazując na alfabecie Monów, dlatego "paccayo" jest tam wymawiane jak "pissajo" a "gacchāmi" jak "gissami". Co ciekawe, zachowana w Birmie wymowa "j" jako "z" jest dość prawdopodobna. W Laosie — w którym, jak niemal we wszystkich krajach południowo-wschodniej Azji — występuje problem z wymową spółgłosek wargowych, zamiast "pañha" wymawia się "banhā", a zamiast "dāna" — "tāna". W Tajlandii, która zapożyczyła wymowę laotańską (a nie na odwrót), jest podobnie. Nawet na samej Sri Lance występują różnice w stosunku do wymowy przyjętej przez zachodnich badaczy. Chociaż jest to jedyny kraj, w którym można usłyszeć oryginalnie brzmiące spółgłoski podniebienne-cofnięte oraz gdzie przestrzega się długości wymowy samogłosek, to za to np. każde krótkie "a" występujące na końcu wyrazu wymawia się tam jak "æ" — zatem "kusumena nena" brzmi bardziej jak "kusumene nene".
Jak widać, nie istnieje jeden system wymowy palijskiego, jednak przedstawiona powyżej propozycja wymowy jest najbardziej prawdopodobna i została skomponowana w oparciu o dotychczasową wiedzę zebraną na temat języków średnioindyjskich.
Należy jednak pamiętać, że Tipiṭaka posiada liczne komentarze do tekstów podstawowych. Niektóre z tych komentarzy, czy nawet sub-komentarzy, chociaż zapisane zostały w języku palijskim, to mają liczne naleciałości regionalne — w zależności od tego, gdzie powstały (najczęściej w Birmie lub w Tajlandii).
SŁOWNICZEK PALIJSKI
Abhidhamma
jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki
buddyjski kanoniczny opis procesów i cech charakterystycznych umysłu
Adiṭṭhāna
silna determinacja
stanowcza decyzja, mocne postanowienie
Adukkhamasukha
ani bolesne, ani przyjemne doznanie (vedanā)
Ājīva (sammā/ micchā)
sposób życia (właściwy/niewłaściwy)
piąta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Ākāsa
Przestrzeń
Akusala
kammicznie niezdrowy
niewłaściwy, nieopłacalny
Anāgāmī
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
"niepowracający", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Anagāriya / Anagārika
bezdomność / ten, kto opuścił dom
Ānāpānasati
świadomość oddychania
jedna z form obserwacji ciała (kāyānupassanā) będącej rodzajem satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości
Anattā
brak istoty
a) metoda postrzegania zjawisk sugerujących brak istoty, brak jestestwa, brak jaźni, pustkę ego, bezosobowość, brak stałej substancji (ego, ducha lub duszy), brak istniejącego "ja"
b) nic nie może się pojawić samo lub z pojedynczej przyczyny i nic nie może istnieć ani poruszać się samodzielnie, współ-bycie, współzależność wszystkiego ze wszystkim
c) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. dukkha i anicca); zrozumienie
anattā daje wyzwalający wgląd (paññā)
Anicca
niestałość
a) brak stałości; wszystkie uwarunkowane zjawiska są nietrwałe; wszystko, co zaczyna istnieć, zmienia się i odchodzi
b) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. dukkha i anattā); zrozumienie
anicca daje wyzwalający wgląd (paññā)
Anusaya
potencjalne, utajone skazy
Apāya
cztery stany niedoli
cztery wymiary bądź światy niższe:
1. niraya — piekło, czyściec, świat karny,
2. tiracchāna — świat zwierząt,
3. peta — głodne duchy, zmarli, ci którzy odeszli
ze świata, cienie,
4. asura — upadłe anioły, tytani, zazdrosne bóstwa
Appamāda
niezaniedbywanie
gorliwość, sumienność, obecność samo-świadomości (dosłownie: niezapominalstwo)
Arahant / Arahattaṃ / Arahat
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
"ten, który zniszczył wrogów (skazy)", "godny", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Ariya
Szlachetny
osoba wyzwolona, dostrzegająca to, co nieuwarunkowane (nibbāna), zalicza się do nich Buddha, inni Paccekabuddhowie oraz uczniowie Błogosławionego, którzy osiągnęli jeden z czterech stopni szlachetności:
1. sotāpanna — "wchodzący w nurt",
2. sakadāgāmi — "raz powracający",
3. anāgāmī — "niepowracający",
4. arahattaṃ — "ten, który zniszczył wrogów (skazy)"
Ariya Aṭṭhangika Magga
Szlachetna Ośmioraka Ścieżka
1. właściwy pogląd (sammā diṭṭhi),
2. właściwa intencja (sammā saṅkappa),
3. właściwa mowa (sammā vācā),
4. właściwe działanie (sammā kammanta),
5. właściwy sposób życia (sammā ājīva),
6. właściwy wysiłek (sammā vāyāma),
7. właściwa przytomność / uważność (sammā sati),
8. właściwe skupienie /koncentracja (sammā samādhi)
Ariya Saccāni (Cattāro)
Szlachetne Prawdy (Cztery)
1. Szlachetna Prawda o Krzywdzie,
2. Szlachetna Prawda o Przyczynie Krzywdy,
3. Szlachetna Prawda o Niezradzaniu się Krzywdy,
4. Szlachetna Prawdao Ścieżce prowadzącej do Niezradzania się Krzywdy (Szlachetna Ośmioraka
Ścieżka — Ariya Aṭṭhangika Magga)
Arūpa
świat bezforemny
niesubstancjalny, subtelny świat bądź stan
Asammoha-sampajañña
przejrzyste zrozumienie braku zaślepienia
przeniknięcie myślą i urzeczywistnienie anicca, dukkha i Anetta
Āsava
skaza
oszołomienia umysłu, zmącenia, strapienia, zakłócenia, rozterki, zatroskania, lgnięcie do saṃsāry
Asubha
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
medytacja nad obrzydliwością ciała, istnieje dziesięć obiektów zniechęcających i odstręczających od cielesności
Asura
zazdrosne bóstwa
upadłe anioły, tytani
Attā
istota, jestestwo
ego, osobowość, "ja", jednostkowe postrzeganie samego siebie jako odrębnej i samodzielnej istoty
Avijjā
niewiedza
nieznajomość Czterech Szlachetnych Prawd, powodująca cierpienie, jedno z ogniw współzależnego powstawania (paṭicca-samuppāda), synonim moha
Āvuso
bracie!
drogi przyjacielu — forma grzecznościowa w jakiej mnisi zwracają się między sobą
Bala
siły
potęga, siły wojskowe, pięć cech duchowych:
1. wiara, przekonanie (saddhā),
2. energia (viriya),
3. uważność (sati),
4. koncentracja (samādhi),
5. mądrość
(paññā)
Bāla
Głupiec
Bhagavā
Błogosławiony
jeden z tytułów nadawanych Buddzie
Bhava-taṇhā
pragnienie bycia
chęć zaistnienia, stawania się, wola życia
Bhaya
bojaźń, strach
Bhante / Bhadante
czcigodny!
odpowiednia forma zwracania się do mnicha buddyjskiego (bhikkhu)
Bhava
bycie, stawanie się
Bhāvanā
rozwój mentalny, medytacja, doskonalenie umysłu
Bhāvanāmayā paññā
mądrość lub wiedza zdobyta przez bezpośrednie doświadczenie, przez rozwój mentalny
Bhikkhu / Bhikkhunī
w pełni wyświęcony mnich / mniszka, członkowie Saṇghi
Bhūta
byt, to co bytuje
Bodhisatta
istota dążąca do przebudzenia
Bojjhaṅga
czynniki oświecenia
1. świadomość (sati),
2. badanie Dhammy (dhammavicaya),
3. energia (viriya),
4. radosne uniesienie (pīti),
5. uspokojenie (passaddhi),
6. skupienie / koncentracja
(samādhi),
7. zrównoważenie (upekkhā)
Brahmā
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
imię najwyższego boga w religii starożytnych Indii, stwórcy i zbawcy
Brahmacariya
święty żywot
życie w czystości, celibacie, zgodnie z zaleceniami moralnymi
Brahmana
bramin, święta osoba
jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, kasta kapłanów
Brahmavihāra
"siedziby niebiańskie", cztery medytacje najwyższej dobroci dobroczynne stany umysłu, nieskończone, bezgraniczne medytacje (tzn. bez ograniczeń, bez wyróżniania): 1. miłująca dobroć (mettā), 2. Współczucie (karunā), 3. współ-radość (muditā), 4. zrównoważenie (upekkhā)
Buddha
Przebudzony, Oświecony
nazwa funkcyjna istoty, która potrafi w pełni wyłożyć Dhammę, dzięki której inne istoty także mogą wyzwolić się z saṃsāry (Siddhāttha Gotama mając 35 lat stał się Buddhą, którego Nauka (Sāsana) trwa do dziś)
Byāpāda / Vyāpāda
gniew
wściekłość, awersja, (patrz: dosa) chęć zranienia, jedna z przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Cakkavattin
władca świata
dosł. ten, który obraca kołem, osią świata
Cetanā
intencja, wola
Cetasika
czynnik mentalny
termin odnosi się do 52 czynników mentalnych, wymienionych w Abhidhammie; niektóre są kammicznie neutralne, inne kammicznie zdrowe, jeszcze inne kammicznie niezdrowe, 52 czynniki mentalne to: 1. doznanie (vedanā) 2. Kojarzenie (saññā) oraz 50 złożoności umysłowych (saṅkhāra).
Chanda
gorliwość
zdrowa intencja, entuzjazm, aspiracja, zapał, uniesienie
Cintāmayā paññā
mądrość lub wiedza zdobyta przez myślenie i rozumowanie, przez analizę intelektualną
Citta
umysł
a) umysłowość, serce (ceto)
b) obserwacja umysłu — (cittānupassanā) — jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny,
form ustanawiania świadomości
Dāna
dawanie
dar, ofiara, szczodrość
Dassanā
dostrzeganie
pierwszy stopień świętości na ścieżce do wyzwolenia (Sotāpatti — "wchodzący w nurt"), przebłysk prawdy, dostrzeżenia nieuwarunkowanej rzeczywistości, zauważenie prawdziwej Dhammy, wizja Czterech Szlachetnych Prawd
Deva
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
1. bóstwo, bóg, bogini (devatā), istota niebiańska, wszelkie istoty nad-ludzkie
(w tym także strażnicy drzew itp.), dziwy
2. deszcz, chmura deszczowa, niebo, światło dzienne
Dhamma
[w zależności od kontekstu, pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
a) prawo naturalne, natura zjawisk, stan rzeczy
b) obiekt, rzecz, zjawisko
c) doktryna buddyjska, nauka Buddhy
d) dhamma-nupassanā — (obserwacja natury zjawisk) jeden z czterech rodzajów
satipaṭṭhāny (form ustanawiania świadomości)
e) dhamma-vicaya — badanie Dhammy — jedna z bojjhaṅga (czynników oświecenia)
Dhātu
element
składnik, żywioł, pierwiastek
Dibbacakkhu / dibbasota
niebiańskie oko / niebiańskie ucho
nadnaturalne zdolności widzenia / słyszenia innych światów, osiągane dzięki praktyce medytacyjnej
Diṭṭhi (sammā / micchā)
pogląd (właściwy / niewłaściwy)
wierzenie, spekulatywna opinia, pierwsza część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Domanassa
każdy rodzaj nieprzyjemnego uczucia mentalnego
bolesny, krzywdzący i niesatysfakcjonujący stan bądź uczucie umysłowe, smutek, żal, depresja
Dosa
niechęć
nienawiść, gniew, każdy rodzaj awersji lub niechęci (również smutek, strach, opór itp.)
Dukkha
krzywda
a) cierpienie wynikające z krzywdy, niezadowolenie, ból, cierpienie, nieszczęście
(dukkha-dukkha)
b) cierpienie wynikające ze zmiany (vipariṇāma-dukkha)
c) cierpienie wynikające ze złożoności, niezadowalająca natura wszelkich form istnienia, wszystkich uwarunkowanych, złożonych zjawisk (saṅkhāra-dukkha)
d) jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. anicca i anattā); zrozumienie dukkha daje wyzwalający wgląd (paññā)
Dukkha-dukkha
cierpienie wynikające z krzywdy
niezadowolenie, ból, cierpienie, nieszczęście
Ekaggatā
zintegrowana unifikacja
jednopunktowość, przesycona jednorodnym spokojem osobliwość czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna), które przeciwdziała pragnieniu przyjemności zmysłowej (kāmachanda)
Gocara-sampajañña
przejrzyste zrozumienie lub rozpoznanie wszelkich stanów jako procesów fizyczno-mentalnych.
Iddhi (pādā)
moce (podstawa)
potencjał, powodzenie, moce nadprzyrodzone, cztery cechy duchowe:
1. gorliwość (chanda),
2. energia (viriya),
3. umysł (citta),
4. rozeznanie (vīmaṃ sā)
Indriya
zdolności duchowe
właściwości kontrolujące, pięć cech duchowych:
1. wiara, przekonanie (saddhā),
2. energia (viriya),
3. uważność (sati),
4. koncentracja (samādhi),
5. mądrość (paññā)
Jātaka
historia o narodzinach
bajka buddyjska o poprzednich wcieleniach bodhisatty
Jāti
początek życia
narodziny, nowe życie
Jarā
starość
Jhāna
medytacyjne wchłonięcie, absorpcja mentalna
Kalyāṇa
dobry, dobrze
Kāma
przyjemność zmysłowa
1. kāmachanda — pragnienie przyjemności zmysłowej, jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
2. kāmaloka — świat zmysłowy, sfera ziemska
Kamma
intencjonalne działanie (ciała, mowy, umysłu), wolicjonalna czynność
Kammanta (sammā / micchā)
działanie (właściwe/niewłaściwe), czwarta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Karuṇā
współczucie
jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)
Kāyā (nupassanā)
ciało (obserwacja)
jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości
Khandha
składowa
ogniwo, skupisko lub kategorie, pięć składowych przywiązania — (rūpa, vedanā, saññā, saṅkhāra, viññāṇa)
Khanti
Cierpliwość
Khattiya / kshatriya / kṣatriya
kasta wojowników, aryjskiego rodowodu, z której wywodził się Buddha jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach
Kilesa
zanieczyszczenia umysłu, skazy, niezdrowe właściwości umysłu wszelkie manifestacje chciwości, niechęci i złudzenia (zob. lobha, dosa, i moha)
Kukkucca
zaniepokojenie
zmartwienie, szkodzenie, (w parze z uddhacca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Kusala
kammicznie zdrowy
właściwy, korzystny
Lobha
chciwość
wszelkie rodzaje pragnienia lub chęci (synonim taṇhā)
Loka
świat
lokuttara — ponadświatowe
Magga
ścieżka
1. magga-ñāna, znajomość ścieżki (wiodącej do Oświecenia)
2. magga-phala, dosłownie "ścieżka i owoc, owoc ścieżki", synonim oświecenia
Manussa
człowiek, istota ludzka
Maraṇa
śmierć
Mettā
miłująca dobroć
bezinteresowna życzliwość, bezwarunkowa miłość, jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)
Middha
ospałość
otępiałość, apatia, niezdarność (w parze z thīna) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Moha
iluzja, ułuda, ignorancja
omroczenie, niezrozumienie, niedostrzeganie rzeczywistości (synonim avijjā)
Muditā
współ-radość, altruistyczne cieszenie się z kimś jego sukcesem
jedna z czterech bezgranicznych medytacji (brahmavihāra)
Nāga
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
istoty wężopodobne, żyjące we własnym wymiarze, czy też świecie
Nāma
"nazwa", procesy mentalne, umysł
zbiorcza nazwa dla vedanā, saññā, saṅkhāra i viññāṇa
Nāma-rūpa
zespolenie umysłu i materii
nazwa i forma, procesy mentalno-fizyczne
Ñāna
poznanie, pojmowanie, wiedza, synonim paññā
Nekkhamma
wyrzeczenie się
Nibbāna
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
wygaszenie cierpienia, oświecenie, całkowity zanik krzywdy, to co nieuwarunkowane,
brak niewoli, nieujarzmione, stan bez-śmiertny, absolutna wolność,
brak dukkhi, stan nieuwiązania
Nikāya
kolekcja
klasa, grupa, domena
Niraya
piekło
czyściec, świat karny
Nirodha
zanik, niezradzanie
Nīvaraṇa
przeszkody
trudności, zaszłości umysłowe, kompleksy.
Istnieje pięć przeszkód:
1. gniew (byāpāda/vyāpāda)
2. pragnienie przyjemności zmysłowej (kāmachanda)
3. odrętwienie i ospałość
(thīna middha)
4. niezrównoważenie i zaniepokojenie (uddhacca kukkucca)
5. wątpliwości (vicikicchā)
Pabbajjā
ten kto wywędrował
1. ktoś, kto opuścił świat, przyjmując życie wędrowca na drodze ku oświeceniu,
2. członek zakonu buddyjskiego (samana i bhikkhu),
3. akt wyświęcenia na mnicha, zadowolenie z porzucenia świata (pabbajjāsukha)
Paccekabuddha
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
ten kto przebudził się samodzielnie, pojedynczy Buddha, niezdolny do głoszenia Dhammy
Pāḷi
nazwa języka, w którym po raz pierwszy spisano nauki buddyjskie (Kanon Palijski)
Paññā
mądrość
zrozumienie, wiedza, wgląd (synonim ñāna)
Paññatti
relatywna (pojęciowa) rzeczywistość,
myśli oraz ich określenia, desygnaty
Pāpa
złe, niedobre
Paramattha
ostateczna rzeczywistość
Pāramī
doskonałości
potencjalne "talenty": szczodrość (dāna), moralność (sīla), wyrzeczenie się (nekkhamma), mądrość (paññā), energia (viriya), cierpliwość (khanti), zgodność z prawdą (sacca), mocne postanowienie (adiṭṭhāna), miłująca dobroć (mettā) oraz zrównoważenie (upekkhā)
Parideva
Lament
Parinibbāna
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
ostateczna nibbāna, całkowite wygaśnięcie, oznacza zwykle śmierć cielesną osoby oświeconej
Pariyuṭṭhāna
opętanie, obsesja
skazy, które przejawiają się na poziomie umysłu w postaci natrętnych myśli
Passaddhi
uspokojenie, wyciszenie
Paṭicca-samuppāda
współzależne powstawanie,
współtworzenie przyczynowo-skutkowe, ogniwa uwarunkowanych następstw
Phala
owoc, żniwo
magga-phala, dosłownie "ścieżka i owoc, owoc ścieżki", synonim oświecenia
Phasso
zetknięcie, kontakt
Piṇḍpāta
jałmużna
rekwizyt pożywienia, posiłek zbierany do miski żebraczej przez mnicha (bhikkhu)
Pīti
radosne uniesienie
zainteresowanie, entuzjazm, zachwyt, przyjemne uczucie, czynnik wchłonięcia
medytacyjnego (jhāna), który przeciwdziała gniewowi (byāpāda /vyāpāda)
Puñña
zasługa
pożytek, przydatność, sprzyjać
Puṇṇa
pełnia, kompletność, spełnienie
Puthujjana
pospolity człowiek
pospólstwo, gmin, zwykli, nieoświeceni ludzie, ordynarni, pełni zaślepienia,
ktoś związany ze światem doczesnym, mierny, tuzinkowy
Rāga
Pożądanie
Rūpa
materia
procesy fizyczne, cielesność, "forma"
Sabba
wszystko
całość, każdy
Sacca
prawda
zgodność z prawdą, prawdomówność
Saddhā
wiara, silne przekonanie
ufność, zaufanie, dowierzanie
Sādhu
dobrze powiedziane, dobrze zrobione!
rodzaj pochwały, wyrażenia aprobaty
Sakadāgāmi
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
"raz powracający", jeden ze stopni świętości (ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Saḷāyatana
sześcioraka baza, sześć zmysłów
Samādhi (sammā / micchā)
koncentracja, skupienie (właściwa / niewłaściwa)
spokój, nieruchomość i stabilność umysłu, ósma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Samaṇa / samaṇera
pustelnik / nowicjusz buddyjski
Samatha
medytacja spokoju, skupienia
Sammā
całkowicie, kompletnie, właściwie
Sampajāna
przejrzyste zrozumienie pełne mądrości, dostrzeganie rzeczywistości zgodnie ze wskazówkami Buddhy
Saṃsāra
kołowrót ponownych wcieleń
cykl cierpienia
Saṇgha / Saṃgha
społeczność, wspólnota szlachetnych (ariya)
oznacza także grupę minimum czterech mnichów (bhikkhu)
Saṅ kappa (sammā / micchā)
intencja (właściwa / niewłaściwa)
druga część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Saṅkhāra
złożoność, część
a) twory mentalne, reakcje umysłowe, konglomerat uwarunkowanych procesów
myślowych, komplikacje, bez założeń / spontanicznie (a-saṅkhārika),
z założeniami / z premedytacją (sa-saṅkhārika)
b) zbiór fi zycznych form oraz ich cech, zgrupowanie, skupisko, składowa złożoności
umysłu (saṅkhāra-khandha)
c) kompilacja umysłowa, formacja, przejaw, agregat, pożyteczne złożenia
umysłowe (puññābhisaṅkhāra), niepożyteczne złożenia umysłowe (apuññābhisaṅkhāra),
nieporuszone złożenia umysłowe (āneñjābhisaṅkhāra)
Saṅkhāra-dukkha
cierpienie wynikające ze złożoności
niezadowalająca natura wszelkiego istnienia, wszystkich uwarunkowanych, skomplikowanych zjawisk
Saññā
kojarzenie
rozpoznawanie, pamięć, postrzeganie, percepcja
Sappāya-sampajañña
przejrzyste zrozumienie pożyteczności
Saraṇa
schronienie, bezpieczeństwo, uciekanie się do kogoś / czegoś.
Sāsana
Nauka Buddhy
porządek, nauczanie, praktyka, przekaz, instrukcja, epistoła
Sati (sammā / micchā)
uważność, świadomość, przytomność, pamięć (właściwa / niewłaściwa)
1. siódma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
2. sati-sampajañña uważność i przejrzystość świadomości
Satipaṭṭhāna
ustanowienia świadomości, podstawy uważności
cztery rodzaje satipaṭṭhāny: postrzeganie ciała (kāyānupassanā), postrzeganie doznań i uczuć (vedanānupassanā), postrzeganie umysłu (cittānupassanā), postrzeganie natury zjawisk (dhammānupassanā)
Satta
istota
Sātthaka-sampajañña
przejrzyste zrozumienie czy konkretne postępowanie ciałem, mową bądź umysłem jest odpowiednie czy też nie
Sīla
moralność
etyka, cnota
Sikkhā
uzdalniać się, praktykować
ten kto przechodzi trening
Sīvathikā
kontemplacje na cmentarzach, medytacje nad rozkładem zwłok dziewięć obserwacji cmentarnych stopni rozkładu
Soka
żal
Somanassa
przyjemne uczucia i wrażenia umysłowe
wszelkie przyjemne odczucia umysłowe, mentalnie pozytywne uczucia
Sotāpanna
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
"wchodzący w nurt", jeden ze stopni świętości (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Sudda/ śūdra
chłopi
jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, najniższa z kast
Sukha
szczęście, błogość
czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna), który przeciwdziała niezrównoważeniu i zaniepokojeniu (uddhacca- kukkucca)
Suññatā
nicość, pustka, próżnia
Sutamayā paññā
mądrość lub wiedza zdobyta poprzez czytanie albo słuchanie
Sutta
mowa Buddhy
wykład, dyskurs, to co usłyszane
Tathāgata
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
1. ten, który obudził się i dostrzegł prawdę o naturze świata, o przyczynie, o zaniku oraz o drodze prowadzącej do tegoż zaniku
2. ten, który przebudził się do całkowitego poznania wszystkich możliwych zjawisk
3. ten, który mówi tak jak jest (tathā)
4. ten, który robi to co mówi (tathā)
5. ten, który jest ponad przeciętnością świata
6. ten, który przyszedł (tathā āgata) wypełniając wszystkie dziesięć paramit
7. ten który przeszedł (tathā gata) wypełniając wszystkie 37 czynników prowadzących do Przebudzenia
Taṇhā
pragnienie
obsesja, lgnięcie, pożądanie (synonim lobha):
1. (kāma-taṇhā) pragnienie zmysłowej przyjemności,
2. (bhava-taṇhā) pragnienie stawania się,
3. (vibhava--taṇhā) pragnienie niebytu
Thero / Therī
mnich ze starszyzny / mniszka ze starszyzny
starszeństwo ustala się wg czasu spędzonego w społeczności zakonnej (Saṇ gha)
Theravāda
Wiedza Starszyzny, Droga Starszych
dosł. "to co powiadają starsi" — nazwa jednej z osiemnastu wczesno buddyjskich szkół, która jako jedyna przetrwała do dzisiejszych czasów, zwana także buddyzmem południowym
Thīna
odrętwienie
zastygnięcie, nieczułość (w parze z middha) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Tipiṭaka
Trójkosz Nauki Buddhy
trzy kosze Kanonu Palijskiego: Vinayapiṭaka, Suttapiṭaka oraz Abhidhammapiṭaka
Tiracchāna
świat zwierząt
Uddhacca
niezrównoważenie
niepokój, wzburzenie, (w parze z kukkucca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Upādāna
Przywiązanie
Upāsaka / Upāsikā
świeccy wyznawcy; mężczyzna / kobieta
Upaṭṭhāna
ustanawianie
1. zakładanie, tworzenie, ustalanie
2. dziedzina, obszar, domena
Upāyāsā
rozpacz
Upekkhā
równowaga
a) neutralne uczucia i wrażenia (vedanā)
b) spokój, zrównoważenie, zdrowy stan mentalny (saṅkhāra, cetasika)
Uposatha
dzień odświętny
dzień postu, dzień pełni księżyca, nowiu, pierwszej i ostatniej kwadry
Vācā (sammā / micchā)
mowa (właściwa / niewłaściwa)
trzecia część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Vāyāmā (sammā / micchā)
wysiłek (właściwy / niewłaściwy)
szósta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Vedanā (nupassanā)
doznanie cielesne, uczucie umysłowe
1. mogą to być uczucia i wrażenia umysłowe przyjemne (somanassa), nieprzyjemne (domanassa) lub neutralne (upekkhā) oraz doznania cielesne bolesne (dukkhā) błogie (sukha) oraz ani bolesne, ani przyjemne (adukkhama-sukha)
2. (obserwacja) jeden z czterech rodzajów satipaṭṭhāny, form ustanawiania świadomości
Vessa / Vaiśya
kupcy
jedna z czterech kast (vaṇṇa — dosł. kolor) w dawnych Indiach, trzecia w kolejności
Vicāra
wnikliwe dochodzenie
proces badawczy, dociekanie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhāna),który przeciwdziała zwątpieniu (vicikicchā)
Vicikicchā
niepewność, wątpienie
jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Vinaya
jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki
zasady prowadzenia się i dyscypliny dla mnichów (bhikkhu) oraz mniszek (bhikkhunī)
Viññāṇa
obecność, biorcza świadomość
[pod]świadomość pasywna, poznawanie bez rozróżniania, odbierający bądź wiedzący umysł
Vīmaṃ sā
rozeznanie
jedna z czterech podstaw mocy (iddhipādā)
Vimutti
wyswobodzenie
Vipāka
rezultat, efekt
konsekwencja kammy
Viparināma-dukkha
cierpienie wynikające ze zmiany
Vipassanā
wgląd, medytacja wglądu
Viriya
energia
aktywność mądrości, "nieustanne przypominanie sobie"
Vitakka
ukierunkowane rozpatrywanie
rozważanie, myślenie zogniskowane na obiekcie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego
(jhāna), które przeciwdziała odrętwieniu i ospałości (thīna middha)
Yāma
król świata zmarłych
bóg śmierci (deva), który jest poza dobrem i złem
Yathābhūta
tak jak jest, rzeczywistość
faktyczność, stan rzeczy, prawidłowość zgodna z rzeczywistością
Yoniso manasikāra
stosowne przyłożenie uwagi
a) właściwe nastawienie, właściwy nastrój, właściwa uwaga
b) mądra koncentracja, stosowne przyłożenie uwagi
Źródło i kontakt:
Tytuł oryginału: The Four Noble Thruths by Ajahn Sumedho
© Amaravati Buddhist Centre, England
Tłumaczenie: Angela Eva, Robert Jóźwiak, Magdalena Kamińska, Mikołaj Pepłoński, Piotr Sokołowski
Redakcja, terminologia i słownik: Vilāsa Bhikkhu (Piotr Jagodziński)
Skład i łamanie oraz projekt okładki: studio DTP anatta.pl
Ilustracja na okładce: Zbigniew Molski, batik
