Stabilność i wolność od napięcia: asana u Patańdżalego. Maciej Wielobób

II.46. sthirasukham asanam - "Asana winna być stabilna i wygodna“

Dla wielu osób na świecie asany są synonimem jogi, dla Patańdżalego tylko elementem ścieżki astanga jogi. Srivatsa Ramaswami mówi, że praktyka asan w ramach jogi ośmiorakiej, ma za zadanie usunąć radżas, podczas gdy praktyka pranajamy ma za zadanie wykorzenić tamas umysłu. Z kolei I. K. Taimni, autor jednego z popularniejszych współcześnie tłumaczeń dzieła Patańdżalego, zauważa: "Technika raja jogi jest skierowana ku wyeliminowaniu wszelkich źródeł zakłóceń świadomości, zewnętrznych i wewnętrznych. Otóż okazuje się, że ciało fizyczne jest jednym z najczęstszych źródeł zakłóceń umysłu. (…) A zatem jogin musi wyeliminować całkowicie zakłócenia, które powstają w ciele zanim zajmie się pracą z umysłem jako takim."

W omawianej sutrze Patańdzali podaje definicję asan (pozycji), która mówi, iż charakteryzuje je stabilność i wygoda. Warto pamiętać jednak, iż nauczanie Patańdżalego jest niezwykle ścisłe, matematyczne, stąd bardzo istotne jest dokładne zdefiniowanie czym jest stabilność i wygoda. Przecież, nie wgłębiając się w dalszą lekturę Jogasutr można powiedzieć, że wykładając się w głębokim fotelu po obiedzie jest mi wygodnie, a ponieważ nie spadam z mojego siedziska - można określić tę postawę jako stosunkowo stabilną. Czy jest zatem asaną?

Stabilność (sthira) oznacza, że możliwość nieruchomego wytrwania w pozycji przez dłuższy czas. Słownik języka polskiego PWN jako jedną z definicji terminu "stabilność" podaje następujące wyjaśnienie: «o układzie fizycznym, biologicznym, ekonomicznym itp.: łatwo powracający do równowagi po wcześniejszym jej zakłóceniu». Ponieważ praktykując asany pracujemy nad trzema elementami pewnego systemu psychofizycznego tj. ciałem, umysłem i oddechem, warto zaznaczyć, że definicja ta dotyczy właśnie wszystkich tych 3 elementów.

Jak podaje słownik Monier-Williams pierwotnie termin sukha oznaczał "posiadanie odpowiedniego otworu dla osi [koła rydwanu, wozu]". Można wyciągnąć zatem (słuszny) wniosek, że wygoda w asanie, związana jest z jej stabilnością. Wniosek ten wydaje się tym bardziej słuszny, iż Patańdżali w charakterystyce asany jako pierwszą wymienia stabilność. Joga w dużej mierze opiera się na naukowym opisie świata przez filozofię sankhji, zatem doskonale rozpoznaje funkcjonowanie człowieka w świecie praw fizycznych, szczególnie grawitacji. Respektując siły grawitacji, poszukując stabilności w swojej pozycji, praktykujący dąży do wygody, rozumianej jako uwolnienie od napięcia w pozycji. Aadil Palkhivala, wybitny uczeń B.K.S. Iyengara, w ten sposób pisze o tym aspekcie praktyki asan: "Kiedy pragniemy rezultatów, forsujemy się, aby osiągnąć cel. W momencie, w którym zaczynamy się forsować, nie jesteśmy świadomi efektów, jakie działanie siłowe wywołuje w nas i w naszym układzie nerwowym. Siła jest przeciwieństwem czucia. Kiedy się forsujemy, nie możemy czuć. Kiedy czujemy, nie możemy praktykować siłowo." Dalej zauważa: "Generalnie myślimy, że pracować intensywnie znaczy forsować się, ale tak nie jest. Siła jest przeciwieństwem prawdziwej intensywności. Praktykujemy siłowo, kiedy nie jesteśmy obecni w ciele, nie słuchamy sygnałów z niego płynących, nie jesteśmy świadomi ciała, pracujemy na ślepo." T.K.V. Desikachar dodaje: "Aby osiągnąć sthira i sukha nasza praktyka jogi musi być świadoma i dobrze ustrukturyzowana. […] Punktem startowym dla naszej praktyki musi być kondycja naszego istnienia we wszystkich jej aspektach tu i teraz."

II.47. prayatnaśaithilyanantasamapattibhyam

"Poprzez uwolnienie się od napięcia i kontemplację oddechu [osiąga się doskonałość w asanie]“

W tej sutrze Patańdżali pokazuje drogę do stanu stabilności i wygody. Wjasa komentuje tę sutrę w następujący sposób (Jbh. II.47): "Przez ustanie napięcia osiąga się asanę, dzięki której nie występuje drżenia ciała. Lub też świadomość (citta) połączona z 'anantą' wytwarza asanę."

Termin prayatnaśaithilya można przetłumaczyć jako uwolnienie od napięcia, ale też porzucenie wysiłku. Często praktykujący jogę odkrywają, że gdy bardzo mocno starają się wykonać konkretną praktykę (np. trudną do wykonania asanę, zaawansową pranajamę, ale też pewne działania w życiu) - to efekt jest zupełnie inny, podobnie jak u dziecka, które ucząc się jazdy na rowerze bardzo pragnie uniknąć wjechania w pokrzywy, i oczywiście ląduje ostatecznie w pokrzywach. Emil Coue (1857-1926), wybitny badacz hipnozy, sformułował ten fenomem w zasadę odwrotnego działania: "Jeśli ktoś myśli: 'chciałbym, ale nie mogę', to tym mniej osiągnie, im więcej wysiłku będzie wkładał". Patańdżali to prawo znał jak widać prawie dwa tysiące lat wcześniej.

Tłumaczenie drugiej części niniejszej sutry (anantasamapattihbyam) sprawia dosyć dużą trudność tłumaczom i komentatorom. Najczęściej sugerują oni, iż praktykujący powinien praktykując asany kontemplować nieskończoność. Ale co oznacza nieskończoność? Boga, Absolut, pustkę...? Srivatsa Ramaswami, odnosząc się do nauczania Krishnamacaryi, w następujący sposób komentuje ten fragment sutry II.47: "Co powinniśmy kontemplować, na czym się koncentrować? Podano, że na 'ananta' (ananta-samapatti). Teraz musimy zbadać znaczenie pojęcia 'ananta' w tym kontekście. Termin ten zazwyczaj tłumaczony jest jako 'niekończący się' lub 'nieograniczony', które wielu autorów wiąże z 'nieskończonością'. Dlatego część szkół mawia, że podczas praktyki asan, powinieneś się skoncentrować na nieskończoności, co jest niewłaściwe - i niemożliwe, przynajmniej w większości systemów jogi. Ananta odnosi się także do Adiśeszy, którego inkarnacją jest według legendy sam Patańdżali. Stąd są pewne szkoły, które sugerują, że w asanie powinno się skoncentrować umysł na wyobrażeniu Patańdżalego. Oczywiście to mogłoby być możliwe, ale to trochę dziwne myśleć, że Patańdżali mógłby zalecać, żeby koncentrować się na jego formie, po to, by odnieść sukces w praktyce pozycji. (…) Termin 'ananta' można rozważyć jako derywat podstawy słowotwórczej 'ana' - oddychać (ana śvase). (…) A zatem w omawianej sutrze, ananta może po prostu oznaczać oddech, a ananta samapatti przetłumaczymy wtedy jako 'kontemplacja oddechu'."

II.48. tato dvandvanabhighatah

"[Dzięki osiągnięciu doskonałości w asanie] pary przeciwieństw już nie przeszkadzają praktykującemu“

Srivatsa Ramaswami pisze: "Adi Śankara zauważa, że rezultatem stanu, gdy rajas oddziałuje na sattwę jest ból. Więc jeśli możemy zredukować moc niekontrolowanego rajasu przez praktykę asan (…), wówczas rajas może odejść i oddać swoje miejsce sattwie. Pary przeciwieństw - dvandva - dotyczą zarówno ciała jak i umysłu. Mówi się, że na kogoś, który ma rajas pod kontrolą, nie wpływają tak łatwo pary przeciwieństw, takie jak ciepło i zimno na płaszczyźnie fizycznej, a na umysłowej - chwała i śmieszność."

Jakie jest znaczenie "odpornienia się" na pary przeciwieństw dla osiągnięcia celu jogi? Przeciętny człowiek jest rzuca się od jednej skrajności w drugą, od euforii do depresji, od wstydu do dumy, od radości do smutku itp. Według filozofii jogi prawdziwe istnienie to bycie w centrum. Bycie w centrum, poza parami przeciwieństw, to bycie bez przywiązania, bez dogmatów... Taki sposób życia owocuje czystym stanem umysłu, który pozwala osiągnąć skupienie. Dlatego w ośmiorakiej ścieżce jogi (astanga joga) pojawia się praktyka asan i dlatego w wielu szkołach ma taką wagę.

Niektórzy, analizując tę sutrę myślą, że praktykujący ma stać się niewrażliwy na ból i przyjemność etc. To jest opaczne rozumienia. Medycyna zna przypadki rzadkiej choroby genetycznej - analgezji wrodzonej, która polega na całkowitym braku odczuwania bólu. Niestety, jak się okazuje wiele osób cierpiących na tę chorobę umiera wcześnie (choćby ze względu na nie odczuwany ból w przypadku ataku wyrostka robaczkowego czy poważne uszkodzenia stawów). Z drugiej strony można też zapytać czemu mielibyśmy nie odczuwać przyjemności zmysłowej i radości? Wrażliwość to życie, niewrażliwość to cecha braku życia. W jodze, także w praktyce asan, dążymy do tego, żeby być coraz bardziej żywym i móc czuć coraz więcej, nie odwrotnie. Uwolnienie się od przeszkód w postaci par przeciwieństw zachodzi niejako automatycznie, gdy praktykując stabilność i wolność od napięcia w ciele, uwalniamy się też od naszego balastu intelektualnego i emocjonalnego, od przywiązania, od sztywności mentalnej, a uczymy się pokory, zadowolenia i postawy poddania się biegowi wydarzeń.

I.K.Taimni, autor popularnego współczesnego tłumaczenia i komentarza Jogasutr, zauważa, iż są też inne istotne funkcje praktyki pozycji jogi:

• utrzymanie ciała w zdrowiu i uodpornienie go na zmęczenie,
• przygotowanie ciała do praktyki pranayamy,
• rozwój siły woli.

* * *

Czy asana to dla Ciebie tylko czas na macie? Czy uważność, stabilność i wolność od napięcia praktykujesz też poza matą - idąc, siedząc, myjąc naczynia w kuchni?

ZAGADNIENIA DO PRZEMYŚLENIA:

Instrukcja: Przeczytaj poniższe pytania i zapisz odpowiedzi na nie na kartce (dla siebie). Nie odpowiadaj na nie bez zapisywania, gdyż pozbawisz się możliwości głębszej refleksji. Jeżeli chcesz, możesz wysłać mi Twoje odpowiedzi lub refleksje mailem : maciek@maciejwielobob.pl

1. Czy Twoje asany spełniają kryterium stabilności i wygody - wolności od napięcia? W jakim stopniu?

2. Czy w Twojej praktyce oddech jest zsynchronizowany z ruchem? Czy umysł jest skoncentrowany na oddechu? Czy ciało, umysł i oddech są zjednoczone w pozycji czy też każdy element pracuje osobno?

- -

Maciej Wielobób jest nauczycielem jogi, specjalistą terapii jogą, trenerem nauczycieli jogi w nurcie vinyasa krama. Prowadzi z żoną szkołę jogi w Krakowie, jak również naucza na warsztatach w całej Polsce.

Strona www Maćka (warsztaty, kursy w całej Polsce): http://maciejwielobob.pl

Autor zdjęć (na zdjęciach Maciej i Agnieszka Wielobób): Magdalena Wielobób