Patańdżali bez tajemnic. Kausthub Desikachar

Choć Patańdżali odegrał kluczową rolę w rozwoju pewnych podstawowych systemów filozofii indyjskiej, pozostaje postacią zarazem tajemniczą i wszechobecną.Podczas gdy kwestie związane z narodzinami i dzieciństwem Patańdżalego wciąż owiane są tajemnicą, jeszcze mniej powszechna jest wiedza na temat wagi i istotności jego wkładu w kształt podstawowych dyscyplin wiedzy, które przenikają wszystkie aspekty naszego życia.

Patańdżali - człowiek

Wśród indologów toczy się nieustająca debata na temat dokładnego czasu narodzin Patańdżalego, jednak najczęściej przyjmuje się, że urodził się mniej więcej między 150 a 200 r. p.n.e. Niektórzy uważają, że ojcem Patańdżalego był wielki mędrzec Atri, a jego matką Anusuja. Wniosek ten jest wysnuwany z faktu, iż określany był nieraz mianem "Atreja", co oznacza "syn Atriego". Zgodnie z tą teorią, Patańdżali miał mieć dwóch braci o imionach Dattatreja i Durvasa. Inni sądzą, że Patańdżali uważał wielką joginkę Gonikę za swoją przybraną matkę, dlatego też czasem mówi się o nim "Gonikaputra", czyli "syn Goniki". Powyższe mogłoby oznaczać, że Patańdżali nie wiedział, kim są jego prawdziwi rodzice. Jak widać, znamy bardzo niewiele szczegółów życiorysu Patańdżalego. Jedna z wersji historii jego życia została zawarta w tekście zwanym Patańdżaliczaritam, napisanym z XVII w. przez jogina Ramabhadrę Dikshitara. Tekst ten jednak nie jest obecnie łatwo dostępny.

Patańdżali - terapeuta

Jednym z głównych osiągnięć Patańdżalego, z którego jest też najbardziej znany, jest jego praca na temat doktryny jogi, czyli Jogasutry, często określane jako "Jogasutry Patańdżalego". W tekście tym jako pierwszy usystematyzował on nauki jogi, w rezultacie czego dzieło to stało się podstawowym punktem odniesienia dla kolejnych pokoleń joginów i pozostaje nim aż po dzień dzisiejszy. Jednak zawartość Jogasutr oraz teoria, którą prezentują, mogą okazać się dużą niespodzianką dla przeciętnego dzisiejszego jogina. Podczas gdy wielu współczesnych utożsamia jogę wyłącznie z praktyką fizyczną, w której ciało poddawane jest dziwnym akrobacjom, Jogasutry przedstawiają jogę raczej jako dyscyplinę umysłu. W swojej filozofii skupionej wokół kwestii umysłu, Patańdżali postuluje podejście przedkładające umysł ponad materię, dzięki któremu możemy poprawić nasze samopoczucie, cokolwiek przez to rozumiemy: utrzymanie zdrowia, uzdrowienie ciała, czy też stan ducha. Większość Jogasutr mówi o sprawach związanych ze zrozumieniem działania umysłu, poddaniem go dyscyplinie i odkrywaniem jego wyższego potencjału. Z tego względu można powiedzieć, że Patańdżali był prawdopodobnie pierwszym psychologiem czy też psychoanalitykiem. Jednakże, ograniczanie jogi wyłącznie do dziedziny umysłu byłoby lekceważeniem, jako że Patańdżali dobrze rozumiał, że człowiek składa się z wielu powiązanych między sobą warstw, które oddziałują na umysł i odwrotnie. Dlatego zaprezentował szereg narzędzi, przy pomocy których można wywierać pozytywny wpływ na każdy obszar skomplikowanej ludzkiej natury. Był jednym z pierwszych, którzy przedstawili podejście do życia i duchowej przemiany oparte na mieszance psychologii, socjologii, fizjologii i ćwiczeń oddechowych. Nawet dziś, gdy nowoczesna technologia dostarcza wielu precyzyjnych narzędzi, koncepcja Patańdżalego wciąż wydaje się kompleksowa. Fakt, że Patańdżali przedstawił ją już kilka tysięcy lat temu, jest doprawdy nadzwyczajny. Podczas gdy już samo to może wydawać się ogromnym osiągnięciem, łatwo stracić z oczu fakt, że ten ogromny skok w myśli filozoficznej mógł również być bodźcem do rozwoju wielu późniejszych nurtów duchowości czy metod uzdrawiania.

Dr Patańdżali

Patańdżalemu przypisuje się również autorstwo traktatu na temat ajurwedy - odniesienia do niego znajdujemy w kilku tekstach z późniejszych czasów. Na przykład jedenastowieczny tekst Czaraka Samhita autorstwa Czakrapaniego i szesnastowieczny tekst Patańdżaliczarita, przypisują Patańdżalemu tekst natury medycznej pt.Czarakapratisamskritah (obecnie zaginiony), który stanowi najwyraźniej przegląd (pratisamskritah) traktatu autorstwa Czaraki. Patańdżali zajmował się więc nie tylko nauczaniem na temat umysłu, ale prawdopodobnie był także lekarzem tradycyjnej medycyny indyjskiej - ajurwedy. Jego mistrzostwo dostrzegamy także w Jogasutrach, gdzie przedstawia on piękne i mocno oddziałujące na czytelnika aforyzmy (zwięzłe hasła niosące wielowarstwowe znaczenia), które uwydatniają jego wielką umiejętność zrozumienia zawiłości ludzkiego ciała w różnych jego aspektach. Całkiem możliwe też, że dzieło Patańdżalego na temat jogi okazało się najbardziej znaczące spośród jego prac, a on sam był znany przede wszystkim jako mistrz jogi, przez co właśnie ta dziedzina została wyniesiona ponad jego osiągnięcia na innych polach. Może to wynikać także stąd, że jako pierwszy uporządkował on nauki jogi, dzięki czemu jest nieraz uważany za twórcę podstaw filozofii jogi.

Patańdżali - gramatyk

Powszechnie uznawanym faktem jest ogromne znaczenie prac Patańdżalego w dziedzinie gramatyki sanskrytu. Na szczególną uwagę zasługuje jego umiejętność interpretacji złożonego tekstu Paniniego - Asztadhjaji, który jest oryginalnym tekstem objaśniającym zasady gramatyki sanskrytu. Dzieło zatytułowane Mahabhaszja("wielki komentarz") jest jednym z najważniejszych wczesnych wykładów na temat pracy Paniniego. Patańdżali porusza w nim kilka niezwykle subtelnych aspektów sanskrytu. Podstawową koncepcją jest sbadapramana, która mówi o tym, że w tym starożytnym języku znaczenie słowa jest ukryte w nim samym. W ten sposób Patańdżali ustanowił bardzo silny związek pomiędzy słowem i jego znaczeniem, które to nie pochodzi ze świata zewnętrznego, a tkwi w samym słowie. Weźmy dla przykładu słowo hram oznaczające słońce. Nawet kilkukrotne wyrecytowanie tego wyrazu z zachowaniem prawidłowej wymowy sprawi, że poczujemy ciepło, które faktycznie jest cechą charakteryzującą słońce. Koncepcja, że swoiste znaczenie słów jest ukryte w nich samych, pochodzi od Patańdżalego i można ją odnaleźć w większości sanskryckich słów.

Patańdżali opisuje to bardzo pięknie także w Jogasutrach, gdy mówi o silnej zależności pomiędzy sabda (dźwiękiem słowa), artha (znaczeniem wypowiadanego słowa) i pratjaja (interpretacją tego znaczenia w umyśle czytającego). Rozważając te trzy aspekty, będące podstawą wszystkich form komunikacji ustnej, Patańdżali podkreśla, że w każdej sytuacji można komunikować się w sposób właściwy i przejrzysty.

Jego znakomita znajomość sanskrytu objawia się także w Jogasutrach, napisanych w formie sutr, czyli formie wypowiedzi (opisanej poniżej), która wymaga od autora wyrażania bardzo głębokich treści w sposób niezwykle zwięzły. Konstruując swoje sutry, Patańdżali bardzo precyzyjnie dobiera słowa i tworzy zawiłe i subtelne struktury, które nie tyle pozwalają odnaleźć znaczenie takiego aforyzmu, co wręcz mnożą warstwy znaczeniowe. W Jogasutrach do określenia umysłu użyto przynajmniej sześciu różnych słów o odmiennych odcieniach znaczeniowych. Potwierdza to nie tylko fenomenalne rozumienie ludzkiego umysłu przez Patańdżalego, ale także jego umiejętność ubierania tej mądrości w słowa. Na przykład, na określenie umysłu powierzchownego odpowiadającego za zmysły, który to łatwo się rozprasza, Patańdżali używa słowa manas. Natomiast odnosząc się do głębszego umysłu, który jest zdolny do większego skupienia, stosuje słowo czitta. Oba te słowa można przetłumaczyć jako "umysł", ale ich stosowność oraz głębia odsłaniają się dopiero przed znawcą sanskrytu. Z tego też powodu w niemal każdej szkole, gdzie uczy się sanksrytu, Mahabhaszja jest traktowana jako kluczowy tekst dla zrozumienia tego starożytnego języka.

Patańdżali - rozszczepienie osobowości

W historii tradycyjnych nauk indyjskich powstało wiele różnych rodzajów tekstów na niezliczone ilości tematów. Są teksty w postaci aforyzmów zwanych sutrami, jak wspomniane już Jogasutry, czy Brahmasutra, Kamasutra, Bhaktisutra i wiele innych tekstów tego typu. Są też teksty zwane bhaszja, które stanowią komentarze. Przykładami kluczowych tekstów napisanych w tej formie są Mahabhaszja i Wjasabhaszja. Kolejnym typem są wjakhjana, czyli opracowania. Dobrym przykładem takiego tekstu jest praca Patańdżalego na temat ajurwedy, jak również inne teksty ajurwedyjskie. Niektóre późniejsze teksty nazywa się śastrami, czyli podręcznikami czy naukami. Przykładami mogą tu być Dharmaśastra czy Mokśaśastra. Różnice pomiędzy tymi formami zwykle wyznaczone są przez rodzaj języka i styl komunikacji, w jakim przekazują one swoje nauki. Patańdżali należy do nielicznych, którzy w swoich pracach wykorzystywali wiele z powyższych form. Zatem, nie dość, że jego znawstwo obejmowało wiele różnych dziedzin, jego osobowość miała też tyle rozmaitych twarzy, że każdą z nich przekazywał używając innego stylu. To kolejny dowód jego geniuszu.

Więcej niż życie - czy mit?

Choć trudno pojąć, jak jeden człowiek mógł dokonać aż tyle, historia pokazuje, że raz na jakiś czas takie jednostki pojawiają się na powierzchni ziemi. W tradycji indyjskiej było to zresztą charakterystyczne dla wielkich joginów minionych epok. Geniuszowi zwykle towarzyszy wielki szacunek ze strony naśladowców i wręcz podnoszenie swojego mistrza do rangi bóstwa, niezależnie od życzenia obiektu uwielbienia. Dlatego kiedy w politeistycznej tradycji Indii ukształtował się zastęp boskich istot, niektórzy jogini uznali, że najlepszą reprezentację Patańdżalego stanowi Adiśesza. To prawdopodobnie przyczyniło się do narodzin mitów i legend wokół jego postaci.

Od Adiśeszy do Patańdżalego - mityczna opowieść

Zgodnie z tradycją Patańdżali opisywany jest jako inkarnacja Adiśeszy, świętego węża, na którym Wisznu, podtrzymujący trwanie świata, ma się oddawać wiecznej medytacji. U boku Wisznu stoi jego małżonka Lakszmi, natomiast potężny orzeł Garuda, wierzchowiec Wisznu, czeka cierpliwie w oddali, by zabrać swego pana dokądkolwiek ten zechce. Z pępka Wisznu wyrasta kwiat lotosu, na którym spoczywa czworogłowy bóg stworzenia, Brahma. Oprócz pełnienia roli posłania dla swojego pana, Adiśesza dźwiga także na swej głowie świat, robiąc to tak zręcznie, by nie niepokoić jego mieszkańców. Tak wyglądało to w raju (Waikuntha), podczas gdy sprawy ziemskie miały się zupełnie inaczej. Mianowicie, był taki czas, gdy mieszkańcy ziemi byli trapieni chorobami ciała, niepokojem umysłu i trudnościami z porozumiewaniem się między sobą. Zwrócili się wtedy do mędrców z rozpaczliwą prośbą o pomoc. Mędrcy modlili się do boga Wisznu z składając dłonie w ańdżali mudrę. W tym geście dłonie są złożone razem tworząc rodzaj naczynia, w które można włożyć coś wyjątkowego. Wysłuchawszy ich modłów, Wisznu wysłał Adiśeszę z posłannictwem ocalenia świata. Zgodnie z legendą Adiśesza wpadł prosto w złożone w modlitewnym geście dłonie. Stąd pochodzi imię Patańdżalego, jako tego, który wpadł (Pat) w mudrę ańdżali.

Jak mówi przekaz podczas swojej ziemskiej inkarnacji Patańdżali miał tysiąc wężowych głów, natomiast od szyi w dół przyjmował postać ludzką. Podobno miał też cztery ręce: w pierwszych trzech dzierżył: konchę, dysk i miecz, a czwartą ułożoną miał w gest błogosławieństwa zwany abhaja mudra.

Przekładając powyższą metaforę na nieco bardziej praktyczny wymiar, Wisznu, przedstawiany jako władca świata, może reprezentować władającą światem świadomość, która obejmuje ciało, oddech, umysł, emocje itd. Morze, na którym się unosi, symbolizuje warstwy umysłu, które mogą być zmącone na powierzchni, ale w głębi pozostają spokojne. Małżonka Lakszmi reprezentuje pozytywne cechy towarzyszące świadomości, takie jak prawda, etyka, moralność, itp., które stanowią kluczowe aspekty naszego codziennego życia. Czworogłowy Brahma siedzący na lotosie wyrastającym z pępka Wisznu symbolizuje wszelkiego rodzaju wiedzę. Wiedza istnieje, ponieważ jesteśmy świadomi, dlatego jest przedstawiona jako potomek świadomości. Orzeł Garuda jest wierzchowcem świadomości, która z kolei jest aspektem uczenia się. Wiedza jest istotna, ale to uczenie się przekształca wiedzę w działanie. Dlatego mamy wędrownego ptaka, dzięki któremu odbywamy życiową podróż poprzez nabywanie praktycznej wiedzy. Co w takim razie symbolizuje Adiśesza oprócz tego, że stanowi posłanie dla Wisznu i dźwiga świat? Adiśesza jest metaforą oddechu, który nie tylko jest kluczową siłą życiową, ale także wiązany jest ze świadomością. Tam, gdzie świadomość, tam oddech - to właśnie ma reprezentować wąż. Świadomość spoczywa na wiecznym rytmie oddechu, który z kolei podtrzymuje życie. Prawdopodobnie to z tego powodu Patańdżali był uważany za wcielenie Adiśeszy, jako że oddech stanowi podstawę dla umysłu, zdrowia i komunikacji międzyludzkiej. Ponieważ Patańdżali był twórcą wspaniałych dzieł na te trzy tematy, jego następcy mogli wpaść na taką koncepcję. Spróbujmy następnie zrozumieć istotę jego pół-wężowej, pół-ludzkiej postaci, pod jaką jest on obecnie przedstawiany i czczony. Tysiąc głów tej wyjątkowej postaci symbolizuje ofiarowane nam przez Patańdżalego liczne sposoby ulżenia w chorobie i cierpieniu. Koncha, którą trzyma w jednej z dłoni, reprezentuje dźwięk stanowiący metaforę tradycji ustnej. Mówi to nam, że jego nauki są przekazywane poprzez dialog, komunikację. Miecz jest symbolem pokonywania przeszkód, które mogą pojawić się na naszej drodze, podczas gdy berło przedstawia ciemne moce w nas samych, z jakimi zmagamy się na naszej ścieżce duchowego rozwoju. Dysk jest za to symbolem światła i jasności, która usuwa mrok ignorancji. Z kolei gest błogosławieństwa reprezentuje ideę wyruszania w tę duchową podróż bez strachu i bez obaw przed dotarciem do jej końca.

Wnioski

Między indologami toczy się dyskusja na temat tego, czy faktycznie ta sama osoba jest autorem tekstów na tak różne tematy. Choć tego typu dyskusje mogą być świetnym ćwiczeniem umysłowym, w indyjskiej tradycji dużą wagę przywiązuje się do opinii nauczycieli źródłowych, inaczej purwaczarjów, którzy uważają, że autorstwo cennych dzieł na temat jogi, ajurwedy i gramatyki sanskrytu przypisać można tej samej osobie, czyli Patańdżalemu.

Niezależnie od debat toczących się wokół legendy Patańdżalego, znaczenie tych starożytnych nauk we współczesnym świecie pozostaje nie do przecenienia. W dawnych czasach dzieci uczono poprzez metafory i symbole. Symbolika stojąca za metaforami ujawniała się poprzez praktykę i doświadczenie. Spoglądanie na owe starożytne nauki przez pryzmat współczesnej nauki niekoniecznie będzie najlepszym sposobem na zrozumienie ich wagi. Aby naprawdę doświadczyć ich znaczenia, musimy się uczyć i praktykować ze szczerością i oddaniem, by całkowicie włączyć je w nasze życie. O ile mity otaczające Patańdżalego pozostaną mitami, jego wkład w wiele różnych dziedzin pozostaje dziś tak aktualny jak dwa tysiące lat temu, a jego duch pozostaje żywy aż po dzień dzisiejszy.

Dr Kausthub Desikachar - syn i uczeń T.K.V. Desikachara, współzałożyciel Krisnamacharya Healing & Yoga Foundation (KHYF), starszy konsultant w Krisnamacharya Yoga Mandiram (KYM), mecenas British Wheel of Yoga, doradca International Association of Yoga Therapists (Międzynarodowego Stowarzyszenia Terapii Jogą), aktywnie angażuje się także w badania naukowe.

Tłumaczenie: Anna Garbara

Tekst pochodzi z największego w Polsce portalu internetowego poświęconego praktyce, tradycji i historii asztangajogi. Adres portalu: www.ashtangayoga.pl