Wprowadzenie do studiowania Jogasutr Patańdżalego. Maciej Wielobób
piątek, 22 sierpnia 2008
Zaczynamy praktykować jogę z rozmaitych powodów - jak pokazuje doświadczenie najczęściej mamy problemy z kręgosłupem albo namówił nas ktoś znajomy. Standardowy początkujący wie jedynie, że joga to jakaś tajemnicza sztuka z odległych Indii, czasami jak dobrze pójdzie to słyszał coś o Iyengarze, Sivanandzie czy Pathabim Joisie (zależnie od tego wg jakiej metody praktykuje). Mało kto jednak na początku zdaje sobie sprawę, że szkoła jogi klasycznej została ustanowiona przez Patańdżalego. Dlaczego? Pewnie dlatego, że nawet zainteresowani wiedzą o nim niewiele.
Kim był Patańdżali?
Legenda mówi, że pewnego dnia Wisznu oglądał wspaniały taniec Śiwy, leżąc na władcy węży - Adiśeszy, który służył mu za łoże. Wisznu był tak pochłonięty tańcem Śiwy, że jego ciało zaczęło wibrować w rytm kroków tańca. Ta wibracja sprawiała, że stawał się coraz cięższy i cięższy, tak, że Adiśesza ledwo mógł go utrzymać i w końcu omal się nie przewrócił. Jednakże, gdy taniec zakończył się, momentalnie ciało Wisznu stało się znów lekkie. Zaskoczony Adiśesza zapytał swego pana o to zdumiewające zjawisko. Wisznu wyjaśnił, że wdzięk, piękno i majestat tańca Śiwy wywołały odpowiadające im wibracje w jego własnym ciele, czyniąc je ciężkim. Zdumiony tym Adiśesza zapragnął nauczyć się tańca tak, aby zachwycać swego pana. Wisznu przepowiedział mu, że wkrótce Śiwa obdarzy Adiśeszę łaską napisania komentarza do gramatyki, po czym będzie on mógł poświęcić się doskonaleniu w sztuce tańca.
W oczekiwaniu na zesłanie łaski przez Śiwę, uradowany Adiśesza, zaczął medytować, aby dowiedzieć się, kto mógłby być jego matką na ziemi. W trakcie medytacji miał wizję jogini imieniem Gonika, modlącej się o odpowiedniego syna, któremu mogłaby przekazać swą wiedzę i doświadczenie. Od razu zrozumiał, że to właśnie ona byłaby dla niego właściwą matką i oczekiwał pomyślnej chwili, by stać się jej synem. Gonika, świadoma tego, że jej ziemski żywot zbliża się do końca, postanowiła po raz ostatni błagać o spełnienie swego pragnienia. W akcie ofiarnym napełniła dłonie wodą i zamknęła oczy. Gdy już miała ofiarować wodę, otworzyła oczy i spojrzała na dłonie. Ku swemu zdziwieniu, spostrzegła w nich niewielkiego węża, który wkrótce przyjął ludzką postać. Chłopiec pokłonił się przed Goniką i poprosił ją o zaakceptowanie jako syna. Ona zgodziła się i nazwała go Patańdżali (pata - spadający, opadły, ańjali - ofiara; ańjali oznacza również gest dłoni złożonych do modlitwy). Patańdżali nie tylko napisał komentarz do gramatyki, ale również traktat o ajurwedzie i Jogasutry. Do dziś też cieszy się szacunkiem i uznaniem wśród indyjskich tancerzy.Tyle mówi legenda i trzeba zaznaczyć, że w kulturze indyjskiej po dziś dzień niezwykle nośny jest ideał wszechstronnego mędrca (mahariszi) Patańdżalego, przedstawiającego w swych kolejnych dziełach metody usuwania nieczystości ciała (medycyna - ajurweda), mowy (gramatyka) oraz umysłu (joga). Wielu indyjskich uczonych i nauczycieli jogi propaguje nadal taki obraz Patańdżalego (m.in. B.K.S. Iyengar). Natomiast współcześni badacze wskazują, że Jogasutry powstały między I a III w. n.e., a o samym Patańdżalim, oprócz autorstwa traktatu o jodze, nic więcej nie wiadomo. Współcześnie badacze historii i kultury indyjskiej nie utożsamiają Patańdżalego - autora Jogasutr z Patańdżalim - gramatykiem. Postać Patańdżalego jest przedstawiana w sposób symboliczny jako pół-człowiek i pół-wąż. Ludzka forma symbolizuje indywidualność i inteligencję człowiek, natomiast forma węża symbolizuje ciągłość praktyki, której nie można zakończyć przed osiągnięciem celu. Poniżej pępka Patańdżalego widzimy trzy i pół spirali. Według jednej z interpretacji - 3 spirale symbolizują dźwięk AUM - symbol Boga jako kreatora, podtrzymującego ład i niszczyciela (asymilatora). Według innej interpretacji 3 spirale przedstawiają trzy guny: sattva, rajas i tamas, a pół spirali stan poza nimi - gunatita. W symbolice Patańdżalego zwraca się także uwagę na trzy rodzaje cierpień rozpoznawanych przez filozofię sankhji, które należy przezwyciężyć postępując ścieżką jogi: adhyatma (mające źródło w nas samych), adhibhauta (pochodzące od innych żywych istot lub od przyrody nieożywionej) i adhidaiva (sprowadzone przez czynniki boskie lub kosmiczne). Według innych wyjaśnień trzy spirale symbolizują, iż jest on mistrzem jogi, gramatyki i Ajurwedy (patrz legenda powyżej). Pół spirali według tradycji oznacza osiągnięcie stanu kaivalyi (wolności, jedyności).
W lewej dłoni Patańdżali trzyma konchę (muszlę). Symbolizuje ona uważność i gotowość, aby stawić czoła przeszkodom, które pojawiają się na ścieżce jogi. Koncha jest również symbolem jnany - mądrości, wiedzy. W prawej dłoni, w zależności od sposobu przedstawienia, Patańdżali dzierży albo miecz albo dysk. Dysk (cakra) symbolizuje przezwyciężenie niewiedzy (avidya) poprzez najwyższe wysiłki, natomiast miecz oznacza odcięcie ego (asmita), które jest główną przeszkodą przesłaniającą istotę prawdziwego bytu. Jest to miecz wiedzy (jnana, vidya), przezwyciężający niewiedzę (ajnana, avidya). Te trzy oręża symbolizują także powściągnięcie poruszeń umysłu (cittavrtti), usunięcie przeszkód (antaraya) i wykorzenienie uciążliwości (kleśa) poprzez praktykę jogi.
Tysiącgłowa kobra (sahasra sirasam śvetam) oznacza, że Patańdżali prowadzi nas na tysiące sposobów, ukazując nam liczne metody praktyki, aby odkryć prawdziwą jaźń (atmana, puruszę). Kaptur nad głową jest oznaką ochrony - pod warunkiem oczywiście oczyszczenia się praktyką jogi.
Jogasutry
Patańdżalemu przypisuje się podstawowy traktat jogi klasycznej - Jogasutry. Traktat ten pomimo, iż nie należy do najważniejszych kanonów tradycyjnej literatury w Indiach (śruti i smrtti), cieszy się olbrzymim szacunkiem do dziś. Powołują się na niego, z właściwą Hindusom nonszalancją, prawie wszystkie indyjskie ścieżki, nawet te pierwotnie niezwiązane z jogą jak Vedanta, rozmaite jogi tantryczne czy kundalini joga.
A czym jest traktat Patańdżalego? Co oznacza owo "sutra“? Słownik języka polskiego PWN podaje: "sutra - «w literaturze staroindyjskiej: zwięzła formuła, aforyzm w postaci prozatorskiej strofy; też: traktat lub podręcznik z różnych dziedzin, składający się z szeregu takich strof» (...)“ Jogasutry przypisywane Patańdżalemu są najważniejszym traktatem jogi klasycznej. Dzieło składa się z czterech następujących rozdziałów (pada):
1. Samadhi pada (o kontemplacji, o skupieniu) - 51 sutr2. Sadhana pada (o praktyce, o drodze dojścia) - 55 sutr
3. Vibhuti pada (o zdolnościach i mocach) - 55 sutr
4. Kaivalya pada (o wolności i wyzwoleniu, o jedyności) - 34 sutry.
W sumie tekst liczy 195 sutr (u niektórych komentatorów 196).
Pierwszy rozdział rozpoczyna od odpowiedzi na pytanie: "Czym jest joga?“, by następnie omówić pokrótce psychologię jogi (nauka o poruszeniach umysłu), środki przezwyciężania poruszeń umysłu (praktyka i wyrzeczenie), typy skupienia. Porusza też praktyczne zagadnienia takie jak jakie wysiłki należy podjąć, jakie możemy napotkać przeszkody na ścieżce jogi i jak je przezwyciężać, jak ustabilizować i oczyścić umysł, wreszcie omawia, co uzyskujemy dzięki ustabilizowaniu umysłu. W drugim rozdziale Patańdżali opisuje podstawowe zagadnienia związane z praktyką (sadhaną), takie jakie: praktyki przygotowawcze (kriya yoga) oraz pierwsze pięć odnóg jogi ośmiorakiej (astanga yogi): yama (zasady dyscypliny społecznej), niyama (zasady dyscypliny indywidualnej), asana (pozycje), pranayama (kontrola oddechu) i pratyahara (powściągnięcie zmysłów). W kolejnym rozdziale omówiono wyższe praktyki jogi: koncentrację (dharana), medytację (dhyana) i samadhi, jak również zdolności, które budzą się dzięki praktyce. Autor Jogasutr ostrzega, że zdolności te są przede wszystkim przeszkodą w dalszym rozwoju, który jest możliwy jedynie poprzez całkowite wyrzeczenie się i brak przywiązania. W ostatniej części sutr omówione są subtelne zagadnienia związane z wyzwoleniem (kaivalya).
Po co studiować Jogasutry?
Studiowanie tekstów (svadhyaya) zajmuje bardzo istotne miejsce w tradycji indyjskiej filozofii i mistycyzmu. Swami Sivananda mawiał, że studiowanie tekstów z odpowiednią koncentracją jest niższym rodzajem samadhi. Taki jest kontekst indyjski, ale my oczywiście żyjemy w Europie, w kulturze helleńsko-biblijnej. A zatem dlaczego powinniśmy studiować Jogasutry?Mimo naszych europejskich korzeni, przy dłużej praktyce nie da się ukryć, że joga nie jest jedną z technik fitnessu, ani nowym trendem wellness. Joga nie jest również terapią, ani rehabilitacją. Nie zaliczymy jej również do technik kontroli stresu. Oczywiście rozpoczynamy praktykę zazwyczaj dlatego, że mamy dość codziennego napięcia lub bolą nas plecy czy też po prostu chcemy się wzmocnić lub uelastycznić. Nie ma w tym nic złego, ale podejmując systematyczną praktykę, a już tym bardziej decydując się na zostanie nauczycielem jogi, musimy znać prawidłowy kontekst jogi, ponieważ długotrwała praktyka jogi poza kontekstem może być szkodliwa.
Joga jest jedną z 6 darśan - szkół klasycznej filozofii indyjskiej. Przy czym należy pamiętać, że filozofia w Indiach nie ma charakteru spekulatywnego (rozmyślania), a soteriologiczny (zajmujący się wyzwoleniem, czy w naszych europejskich kategoriach kulturowych - zbawieniem). Joga nie jest również religią, co zdecydowanie podkreślają znawcy jogi z różnych kręgów kulturowych - Swami Jnaneshvara Bharati, Georg Feuerstein, Swami Rama czy kontrowersyjny Osho1. Ten ostatni pisze we wstępie do swoich wykładów na temat Jogasutr: "(...) joga nie jest religią - zapamiętaj to. Joga nie jest hinduistyczna, ani muzułmańska. Joga jest czystą nauką tak jak matematyka, fizyka czy chemia. (...) Nawet jeśli chrześcijanie odkryli fizykę, to nie oznacza, że fizyka jest chrześcijańska. To był po prostu przypadek, że akurat chrześcijanie odkryli prawa fizyki. Ale fizyka nadal pozostaje nauką. Joga też jest nauką - to jest tylko przypadek, że hinduiści ją odkryli.“ Joga jest nauką i jak każda nauka ma swój naukowy żargon. Kluczem do języka jogi, do pojęć jogi, ale również do metodologii procesu jogicznego jest właśnie traktat Patańdżalego. Dlatego właśnie powinniśmy go studiować, jeśli chcemy nazwać nasze wysiłki związane z jogą - "Praktyką“.
W jaki sposób studiować Jogasutry?
Gdy mówię na temat Jogasutr Patańdżalego, pytania zadawane przez słuchaczy często wskazują, że próby zrozumienia tego traktatu idą w złą stronę. Otóż, najczęściej próbuje się zrozumieć Jogasutry Patańdżalego w sposób intelektualny (za pomocą wnioskowania, ewentualnie refleksji).W ten sposób nie da się zrozumieć omawianego traktatu, a można jedynie wejść w stan poznania błędnego lub fantazjowania (o jodze), które to poruszenia umysłu Patańdżali omawia. Jogasutry można zrozumieć tylko w jeden sposób - przez doświadczenie. To znaczy poprzez stałą, nieprzerwaną praktykę i kontrolowanie, jakie są efekty tego działania. Gdy Patańdżali pisze: "Zrób to“, musisz daną rzecz wykonać i sprawdzić w jaki sposób działa i czy pojawia się efekt opisany w sutrach, to jest jedyny sposób "filozofowania“ w jodze. To jest klucz do poznania i tego Wam życzę. Maciej Wielobób - (ur. 1980) pedagog - terapeuta, dyplomowany nauczyciel jogi, założyciel Pracowni Jogi Macieja Wieloboba (Joga Kraków Nowa Huta) - http://maciejwielobob.pl/
Prowadzi zajęcia na temat Jogasutr na kursie nauczycielskim kierowanym przez Romana Grzeszykowskiego.
Wszelkie uwagi, pytania i komentarze prosimy kierować na mail -maciek@maciejwielobob.pl
Zdjęcie Maćka i rysunek Patańdżalego - Agnieszka Wielobób.
Przypisy:
1). Warto podczas studiowania Jogasutr zwrócić uwagę, że system wykładany przez ich autora nie jest systemem teistycznym, jednakże Patańdżali nie przedstawia również żadnej ateistycznej doktryny (por. Frauwallner, Eliade).
