Od szaleństwa do medytacji - 5 poruszeń świadomości w "Jogasutrach“ Patańdżalego. Maciej Wielobób
czwartek, 12 marca 2009
Umysł ludzki może być zarówno źródłem zniewolenia, jak i wolności; wszystko zależy od tego w jaki sposób go używamy. Procesy umysłowe można przedstawić jako pewnego rodzaju linię ciągłą, na której jednym końcu jest stan medytacji, a na drugim szaleństwo. Maciej Wielobób pokrótce objaśnia psychologię jogi przedstawioną w Jogasutrach - naukę Patańdżalego o poruszeniach umysłu.
"Jest pięć rodzajów poruszeń świadomości, które mogą być uciążliwe lub nieuciążliwe.“
vrttayah - poruszenia (umysłu)
pancatayyah - pięciorakie
klista - uciążliwe
aklistah - nieuciążliwe Umysł ludzki może być zarówno źródłem uwikłania, ograniczenia, jak i wolności. Wszystko zależy od tego w jaki sposób go używamy. Procesy umysłowe można przedstawić jako pewnego rodzaju linię ciągłą, na której jednym końcu jest stan medytacji, a na drugim szaleństwo. Te ekstrema można również nazwać: "właściwe użycie umysłu“ - "niewłaściwe użycie umysłu“. Wszystko zależy od tego, jak wygląda nasza relacja z umysłem. Jeśli to my jesteśmy panem umysłu, umysł może stać się środkiem do jogi, do stanu bez-umysłu (1). Jeżeli jesteśmy niewolnikiem umysłu to jedynie może zaprowadzić nas do cierpienia. Umysł jogina (osoby wyzwolonej) porównuje się do lustra. Jeżeli coś pojawia się przed lustrem, lustro to odbija. Ale gdy obiekt znika sprzed lustra, znika również odbicie. Niestety umysł większości ludzi w ten sposób nie funkcjonuje. Zazwyczaj, gdy coś się wydarzy, to jeszcze długo po wydarzeniu jest rozpamiętywane.
Jogabhaszja (I.5) podaje: Uciążliwe (klista) [są te zjawiska świadomościowe, które] mają przyczynę w uciążliwościach (kleśa) i sprawiają gromadzenie się złoża karmicznego (karmaśaya). Nieuciążliwe (aklista) dotyczą rozpoznania (khyati) i przeciwstawiają się panowaniu (adhikara) gun. (...) Zjawiska wytwarzają odpowiednie (tego samego rodzaju) sanskary, a sanskary - znów zjawiska (...).
Sutra I.5, jak również zacytowany powyżej komentarz Vjasy, zwracają uwagę na ważny fakt. Otóż umysł, którego nie kontrolujemy, może zaprowadzić nas do cierpienia, ale umysł kontrolowany przez nas nie zaprowadzi nas do stanu ananda (błogości), ponieważ jest to stan, który jest prawdziwą naturą naszego Ja (atman, purusza). Kontrola umysłu może doprowadzić nas do stanu bez cierpienia. Dopiero wówczas czyste lustro umysłu może odbić nasze prawdziwe Ja, które jest pasywne z natury. Gdy jesteśmy w stanie poza cierpieniem, nasza wewnętrzna błogość może zacząć przepływać, ale to nie umysł jest źródłem tego, tylko nasze Ja. Umysł może tylko otworzyć drzwi. I.6. pramanaviparyayavikalpanidrassmyrtayah
"Są to: poznanie prawdziwe, wypaczenie, fantazjowanie, sen głęboki i pamięć.“
pramana - poznanie prawdziwego
viparyaya - wypaczenie, poznanie fałszywe
vikalpa - wyobraźnia, fantazjowanie
nidra - sen głęboki (bez marzeń sennych)
smrtayah - pamięć, przypomnienie Jeżeli umysł (citta) jest używany w sposób prawidłowy (patrz komentarz do poprzedniej sutry), wtedy wszystko, co jest poznawane przez niego, jest prawdziwe. To jest zazwyczaj niewykorzystany potencjał citty. Poznanie prawdziwe (pramana) prowadzi do właściwego działania. Jest poznaniem czerpanym bezpośrednio ze źródła bytu - odbywa się intuicyjnie, dlatego jest czyste i poza zasięgiem rozumu.
Z kolei wypaczenie (viparyaya) najprościej porównać do stanu upojenia alkoholowego, odurzenia, kiedy każde spostrzeżenie jest fałszywe, a obraz świata jest wypaczony, przez co podejmowane działania nie są właściwe.
Fantazjowanie (vikalpa) to poznanie dokonywane w oparciu o pojęcia słowne. Dobrym przykładem mogą być tu takie pojęcia jak: idealna miłość, wymarzony partner(ka), doskonały nauczyciel (guru). Fantazjując, karmimy nierealne oczekiwania i generujemy uprzedzenia, tym samym zamykając się na rzeczywiste doświadczenie. Wówczas - jak zauważa Iyengar w komentarzu do omawianej sutry - świadomość żyje w wyimaginowanym stanie, nie zwracając uwagi na fakty. Ale wyobraźnia może być również wykorzystana w sposób pomocny, gdy jest pod kontrolą, czego przykładem mogą być rozmaite techniki medytacyjne z wizualizacją lub kreatywną koncentracją.
Głęboki sen (nidra), bez marzeń sennych, ma dwa wymiary: z jednej strony związany jest z sennym otępieniem (tamas), a z drugiej to właśnie nidra pozwala odczuć pustkę, przelotnie doświadczyć wyciszonego stanu świadomości (manolaya). Swami Sivananda pisze w swoim komentarzu do Brahmasutr (III.2.7), że w głębokim śnie, podobnie jak w samadhi, dusza odpoczywa w swoim źródle, jednak w odróżnieniu od medytacji, ciągle istnieje cienka zasłona niewiedzy (avidya), która uniemożliwia poznanie wyzwalające.
Pamięć (smrti) może pomóc przywoływać doświadczenia w celu prawidłowego rozumienia, ale musi być pasywna, aby spełniła swoją rolę dostępnej i usystematyzowanej "bazy danych“. Negatywnym aspektem smrti jest rozpamiętywanie, które sprawia, że zdarzenie czy zjawisko długo pozostaje odbite w umyśle bez żadnej potrzeby poznawczej, powodując jedynie kolejne poruszenia umysłu (cittavrtti). I. 7. pratyaksanumanagamah pramanani
"Są trzy rodzaje poznania prawdziwego: poznanie bezpośrednie (naoczność), poznanie rozumowe i przejęcie poznania.“
pratyaksa - poznanie bezpośrednie, naoczność
anumana - wnioskowanie, poznanie rozumowe
agamah - świadectwo oparte na autorytecie tekstów uświęconych tradycją lub doświadczonych osób
pramanani - poznanie prawdziwe Patańdżali opisuje 3 rodzaje poznania prawdziwego. Najwyższą formą poznania prawdziwego jest poznanie bezpośrednie, dalej poznanie przez wnioskowanie (na podstawie dowodów) oraz przejęcie poznania z uznanego źródła. W Jogabhaszji (I.48) przeczytamy: Przez poznanie przejęte (agama), przez poznanie rozumowe (anumana) i przez lubowanie się w ćwiczeniu kontemplacyjnym (dhyanabhyasa), w trojaki sposób wywołując (wytwarzając) [prawdę] osiąga się poznanie prawdy (prajna) i najwyższą jogę.
Poznanie bezpośrednie (pratyaksa) dokonuje się - jak wskazuje nazwa - bez pośrednictwa, nawet bez pośrednictwa zmysłów, a jedynie za pomocą świadomości intuicyjnej (buddhi). Etapem końcowym - jak zauważa Vjasa (Jogabhaszja I.7) - jest intuicyjne poznanie zjawiska świadomości ze strony puruszy (2) (purusza staje się świadomy poprzez odbicie w intuicyjnej świadomości buddhi).
Swami Sivananda wyjaśnia to zjawisko w następujący sposób: Kiedy rozmaite, ograniczające duszę powłoki zostaną rozpuszczone przez Sadhanę, kiedy różne poruszenia świadomości zostaną opanowane przez ćwiczenia (...), kiedy świadomy umysł jest nieaktywny, wtedy wchodzisz w sferę (...), gdzie buddhi i czysty rozum oraz intuicja, zdolność do bezpośredniego poznania Prawdy, manifestują się. (3) Patańdżali nie wyklucza też poznania pośredniego, tj. za pośrednictwem rozumowania, przy czym wnioskowanie musi tu być zrównoważone ze spokojną refleksją. Leon Cyboran dodaje, że może ono [poznanie pośrednie] posłużyć jako środek do poznania bezpośredniego, jeśli przerodzi się w ciągły prąd kontemplacyjny skupiający świadomość, czyli oczyszczający ją z zasłony (avrana) tamasu i zamąceń (mala) radżasu. Jest to typowa droga sankhji, można by powiedzieć - droga sankhjajogi.
Co może się wydawać kontrowersyjne, Patańdżali zakłada również możliwość doświadczenia poznania prawdziwego poprzez przejęcie poznania (agamah) od innej osoby lub z tekstu napisanego przez tę osobę. Ten rodzaj poznania prawdziwego ma służyć jako wskazówka, natchnienie czy bodziec kierujący na właściwą ścieżkę jogi, ku własnym doświadczeniom. Poznanie przejęte można porównać do hipotezy roboczej w badaniach naukowych - jest to jedynie kierunek dla eksperymentu.
W tym rodzaju poznania szczególną rolę odgrywa zaufanie do nauczyciela lub do tradycyjnych nauk przekazywanych przez pisma. Osho podaje następujący przykład: Idziesz do Buddy. On mówi ci: "Bądź cierpliwy, medytuj i przez 2 lata nie zadawaj żadnych pytań.“ Musisz to przyjąć z zaufaniem, nie ma innego wyjścia. Możesz oczywiście pomyśleć sobie: "On może mnie zwodzić, a wtedy 2 lata mojego życia będę zmarnowane. Jeżeli po 2 latach okaże się, że on był tylko oszustem (...), to będzie oznaczać, że 2 lata mojego życia zostały zmarnowane.“ Ale nie ma innego wyjścia. Musisz podjąć ryzyko. A jeżeli nie zaufasz Buddzie i zostaniesz tu gdzie jesteś, te 2 lata będą bezużyteczne (...). I. 8. viparyayo mithyajnanam atadrupapratistham
"Wypaczenie (poznanie błędne) jest fałszywą wiedzą sformułowaną na podstawie postrzegania rzeczy inną niż jest w rzeczywistości.“
viparyayo - wypaczenie, błędne poznanie
mithyajnanam - fałszywa wiedza, błędna wiedza
atadrupa - nie w swoim własnym kształcie
pratistham - oparte, spostrzegane, ustanowione Swami Vivekananda pisze: W tym typie poruszeń świadomości jedna rzecz jest błędnie brana za inną, tak jak kawałek macicy perłowej za kawałek srebra (4). Wypaczone poznanie jest wywołane błędem, niewłaściwym zrozumieniem lub myleniem jednej rzeczy z drugą.
Wjasa pyta w Jogabhaszji (I.8): Dlaczego ono nie jest poznaniem prawdziwym?“ - i zaraz odpowiada - "Dlatego, że poznanie prawdziwe (pramana) je usuwa (tłumi). Przedmiotem poznania prawdziwego jest bowiem rzecz (artha) realna (bhuta).
Warto zwrócić uwagę na fakt odróżniający wypaczenie (viparyaya) od fantazjowania (vikalpa) - kolejnego poruszenia, które omawia Patańdżali. Otóż, w przypadku poznania błędnego, jest postrzegana realnie istniejąca rzecz, ale my bierzemy ją za coś innego. Na przykład, gdy wracamy późną nocą do domu i za rogiem bloku latarnia rzuca na ulicę cień niewielkiego drzewa, ale nasza obawa o własne życie sprawia, że my widzimy w tym cieniu przyczajonego napastnika.
W stanie viparyayi rzeczy nie są postrzegane realnie, to vrrti opiera się na zniekształceniu rzeczywistości. Rzeczywistość postrzegana przez nas ulega zniekształceniu m.in. przez nasze przekonania, uprzedzenia, stany emocjonalne (np. gniew, lęk), behawioralne uwarunkowanie, błędy w postrzeganiu, fałszywą identyfikację, błędne rozumowanie czy po prostu niewiedzę. I. 9. śabdajnananupati vastuśunyo vikalpah
"Fantazjowanie jest następstwem poznania słownego w stosunku do rzeczy, które nie istnieją.“
śabdajnana - poznanie słowne, werbalne
anupati - będący następstwem
vastu - rzeczywistość, obiektywna rzecz
śunyo - pusty, pozbawiony
vikalpah - fantazjowanie Fantazjowanie działa poprzez struktury słowne. Często ktoś stwarza jakieś pojęcie, które nie jest rzeczywiste. Ale jeżeli obraz w umyśle związany z tym pojęciem będzie odpowiednio silny, ta osoba sama nabierze się na swoją fantazję. Znamy historie ludzi, którzy całe życie poświęcili dla pojęć takich jak "idealna miłość“ albo dla poszukiwania "właściwego (idealnego) nauczyciela“, tym sposobem zamykając się na rzeczywiste poznanie, doświadczenie "tu i teraz“. Wiele uprzedzeń religijnych/rasowych również ma źródło w stereotypach językowych.
Pojęcia słowne i wyobraźnia mogą okazać się pomocne, jeśli odpowiednio je wykorzystamy, jeśli będziemy panować nad nimi. W środowiskach osób praktykujących jogę powtarzana jest często historia ze wspomnień Grety Garbo. Otóż Garbo, zanim została słynną aktorką, pracowała w zakładzie fryzjerskim i mydliła mężczyznom brody, przygotowując ich do golenia. Pracowała tak przez kilka lat, aż pewnego dnia do fryzjera przyszedł pewien amerykański reżyser, aby ogolić się przed pracą. I podczas, gdy Greta Garbo mydliła jego twarz, spojrzał w lustro i od niechcenia rzucił: "Ależ jesteś piękna!“. Wtedy ona spojrzała w lustro i pierwszy raz w życiu pomyślała, że rzeczywiście jest piękna. W swoich wspomnieniach pisze, że wtedy właśnie narodziła się Greta Garbo jaką wszyscy znają. Nagle wszystko stało się inne i zmieniło się całe jej życie. Tylko jedno słowo zapoczątkowało tę przemianę: "piękna“. Kontrolowana przez nas wyobraźnia doprawdy może być wielką siłą, ale trzeba pamiętać, że jest tylko wyobraźnią, że nie ma wsparcia w rzeczywistości.
Druga strona medalu zwanego "wyobraźnia“ to narzędzie, za pomocą którego inni nas kontrolują. Wpływ określonych pojęć słownych na wyobraźnię, na umysł jest powszechnie wykorzystywany w perswazji, reklamie, wywieraniu wpływu na innych.
Właśnie dlatego w jodze klasycznej dążymy do zrozumienia wyobraźni i zapanowania nad nią, ponieważ na ścieżce rozwoju musimy porzucić swoje przywiązanie do słów, aby odrzucić, odciąć wpływy innych osób. Dopiero, gdy odsłonimy zasłonę pojęć słownych, wtedy i tylko wtedy ujawnia się niezniekształcona prawda. Jeżeli tak się nie stanie, będziemy żyć w świecie ułudy, w związku z czym każde nasze działanie będzie fałszywe (bo nie oparte na przesłankach rzeczywistych, a wyobrażonych). I.10. abhavapratyayalambana vrttir nidra
"Sen bez marzeń sennych jest poruszeniem świadomości wywołanym przez sytuację bezczynności (inercji) jako stan pustki lub negacji (stanu czuwania i marzeń sennych).“
abhava - nieistnienie, niebyt, brak
pratyaya - silne przeświadczenie, wiara, zaufanie, zastosowanie, poznanie, zrozumienie, instrument, środek, przyrząd, intelekt
alambana - podpora, zależność od wsparcia
vrttih - poruszenie świadomości
nidra - stan snu bez marzeń sennych Wiele osób dziwi się, że sen bez marzeń sennych jest zaliczany przez Patańdżalego do poruszeń świadomości, pomimo, iż jest stanem pustki. Najczęstszym wyjaśnieniem (szczególnie w nurcie jogi praktykowanej przez wedantystów) jest argument, iż można sobie ten stan przypominać, ale teza ta była wielokrotnie podważana. Natomiast można powiedzieć, że stan nidra zaliczamy do cittavrtti, ponieważ niewątpliwie istnieje w nim ciągłość świadomości (procesów świadomościowych).
Jak zauważa w komentarzu do sutry I.10 B.K.S. Iyengar Stan snu bez marzeń sennych jest obojętnym stanem świadomości, w którym nie odczuwa się poczucia istnienia. Z jednej strony sen jest wyrazem tamasu (otępienia, ciemności), ale z drugiej strony jest również stanem, w którym wszystkie aktywności myśli i uczuć dobiegają końca, w którym umysł niejako znika, nie ma żadnej zawartości.
Osho, komentując tę sutrę, zwraca uwagę na istotność tego stanu pustki umysłowej, bez zawartości, występującego w głębokim śnie, stwierdzając, że jest to stan bardzo bliski samadhi. Podobną opinię przedstawiają też inni autorzy (m.in. Iyengar i Sivananda). Zarówno we śnie bez marzeń sennych, jak i w samadhi, umysł jest nieaktywny, ale w samadhi dzieje się proces uważności (5).
Nidra pozwala nam przelotnie doświadczyć widza (duszy) (6), lecz jakby zza szyby, ponieważ rozróżnianie (viveka) jest zamglone. Jak pisze Swami Sivananda, w głębokim śnie, podobnie jak w samadhi, dusza odpoczywa w swoim źródle, jednak w odróżnieniu od stanu skupienia jogicznego, ciągle istnieje cienka zasłona niewiedzy (avidya), która uniemożliwia poznanie wyzwalające.
Odtworzenie pustki stanu głębokiego snu, gdy jest się przebudzonym, to samadhi, w którym widz jest świadkiem swej własnej natury. I.11. anubhutavisayasampramosah smrtih
"Przypomnienie (pamięć) jest przywołaniem przeszłych doświadczeń w niezmienionej formie.“
anubhuta - postrzegany, pojmowany, doświadczany
visaya - przedmiot, wrażenie
asampramosah - niedopuszczanie do umknięcia, zaniechanie zabrania czegoś, co się komuś nie należy
smrtih - pamięć, przypomnienie Przypomnienie, pamięć (smrti) jest funkcją świadomości empirycznej, pozwalającą przywoływać przeszłe doświadczenia. Jak zauważa Swami Hariharananda Aranya, w przypomnieniu dochodzi jedynie do odtwarzania wcześniejszego doświadczenia bez przyrostu nowych wrażeń z innych źródeł (7). Pamięć jest zatem zbiorem wrażeń wynikających z poznania prawdziwego, błędnego, fantazjowania i snu. Prawidłowo używana pozwala na przywoływanie doświadczeń w niezmienionym stanie.
Ale pamięć również wpływa na wszystko, co postrzegamy, odbieramy. Gdy spotykamy znajomego, którego nie widzieliśmy od lat, od razu porównujemy go do obrazu zapisanego w pamięci - czy się zmienił, przytył, schudł, czy wygląda lepiej czy gorzej niż poprzednio. W procesie praktyki jogi, pamięć w tym sensie, musi zostać porzucona. Jeżeli nie zostanie porzucona, wówczas będzie elementem zakłócającym poznanie, ponieważ nie będzie pozwalała poznać niczego na nowo, wciąż będzie odnosić to do czegoś, co już znamy. Porzucenie nie oznacza, że mamy przestać pamiętać, porzucić mamy jedynie tę ingerencję w świeżość poznania. Jeżeli przeszłość będzie cały czas obecna w naszym życiu, nie pozwoli zaistnieć teraźniejszości. A, jak to omawialiśmy przy okazji sutry I.1, praktyka odbywa się tylko i wyłącznie "tu i teraz“.
Fenomen pamięci łatwo zrozumieć na przykładzie praktyki asan. Każdy asana, każda praktyka, aby przynosiła rezultat poznawczy, musi być wykonana tak, jakbyśmy robili ją po raz pierwszy w życiu, bez całego bagażu naszych przypomnień. To dlatego Rodney Yee mówi, że u zaawansowanych praktykujących najbardziej zaawansowaną rzeczą jest powrót do "umysłu początkującego“ i praktyka z nastawieniem: "OK. Nic nie wiem na ten temat. Naucz mnie“ (8). PRZYPISY
(1) Czyli do stanu, w którym umysł jest pasywnym instrumentem.
(2) Pojęcia puruszy zostało przejęte przez jogę ze szkoły filzoficznej sankhji, która wyróżnia dwa niezależnie od siebie istniejące byty podmiotowe: Prakriti (Naturę) i Puruszę (Ducha).
(3) Swami Sivananda (1998), Essence of yoga, Divine Life Society, s. 12 (wytłuszczenie w cytacie pochodzi ode mnie).
(4) Swami Vivekananda (1920), Raja yoga, Brentanos, New York, s. 111.
(5) Procesu uważności nie należy rozumieć jako procesu intelektualnego/świadomościowego.
(6) Proces wglądu jogicznego opisałem omawiając sutry I.2 (umysł jako aktywność/proces i historia o Bodhidharmie) oraz I.3 i I.4.
(7) Por. Omówienie jogasutr I.1-I.4 w moim poprzednim artykule w portalu.
Samkhya-Yogacharya Swami Hariharananda Aranya (1984), Yoga Philosophy of Patanjali, SUNY, Albany, s. 33.
(8) Wywiad z Rodneyem Yee można znaleźć na: http://blogs.yogajournal.com/estes05/teachers/rodney_yee/.
ZAGADNIENIA DO PRZEMYŚLENIA
Patańdżali w sutrze I.5 sugeruje, iż każde z poruszeń umysłu może być uciążliwe (klista) lub nieuciążliwe (aklista). Nie pisze, że poznanie prawdziwe jest tylko nieuciążliwe, a wypaczenie zawsze uciążliwe. Zapisz sobie na kartce w jaki sposób każde z poruszeń świadomości może być uciążliwe i nieuciążliwe? Podaj przykłady.
Wszelkie uwagi, pytania i komentarze prosimy kierować na mail autora - mw@joga-krakow.pl
Maciej Wielobób - (ur. 1980) pedagog - terapeuta, dyplomowany nauczyciel jogi, założyciel Pracowni Jogi Macieja Wieloboba (Joga Kraków Nowa Huta) - http://www.joga-krakow.pl/ Autor artykułów na temat teorii i praktyki jogi, wykładowca Jogasutr na kursie nauczycielskim kierowanym przez Romana Grzeszykowskiego.
Strona www Maćka: http://maciejwielobob.plBlog Maćka:http://www.joga-blog.pl
Wszelkie uwagi, pytania i komentarze prosimy kierować na mail - mw@joga-krakow.pl
