Dźiwa

W Rygwedzie istota życia i zasada bytu ludzkiego, określana jest 3 terminami:
1) dźiwa - biologiczna i funkcjonalna osobowość, odróżniająca jedną jednostkę od innej, doznająca cierpień oraz radości, zarówno na ziemi, jak i w zaświatach, stosownie do uczynków popełnionych za życia
2) manas ("umysł") — niematerialna lub bardzo subtelna struktura istoty ludzkiej. Siedziba twórczych myśli oraz wszelkich emocji. Za jego siedzibę uważa się zazwyczaj serce. Jest on głównym środkiem poznania, a także łącznikiem pomiędzy światem zewnętrznym a zmysłami
3) asu ("moc żywotna, istota bytu") — siła życiowa, która ożywia bezwładną materię, powoduje odczuwanie bodźców zmysłowych i ogólnie służy do poruszania istoty ludzkiej. Pojęcie asu oparte jest na koncepcji oddechu, który jest zauważalnym i odczuwalnym znakiem życia i funkcjonowania organizmu.

Według wierzeń wedyjskich dusza po śmierci człowieka zachowuje w zaświatach zachowuje swą jednostkową tożsamość, swoją indywidualność. Tworzy ją bowiem "umysł" (manas), będący siedzibą i nośnikiem indywidualnych cech osobowych, oraz asu jako ożywiająca siła życiowa. Zmarli obdarzeni są więc zdolnościami intelektualnymi, zdolnymi do postrzegania, poznawania, odczuwania radości, smutku, bólu i pragnień.

Począwszy od upaniszad mitologia hinduska często określa duszę jako "człowieczka wielkości kciuka" (anguszthamatra purusza).

Kathn-Upanisza-da mówi o duszy następująco: "Nie rodzi się, ani nie umiera natchniony mędrzec, on z niczego nie powstał, ani niczym się nie staje. Niezrodzony, stały, wieczny, ten pradawny, nie jest zabijany w zabijanym ciele" (KU 2.18). Dusza jest więc niezniszczalnym, niewidzialnym, wiecznym, niezmiennym elementem bytu ludzkiego. Zawsze czystym, wolnym i wszechobecnym.

W Gorakszapaddhati dziwę porównuje się do byka, "który jest potrójnie związany" i "wydaje potężny ryk", co sugeruje, że człowiek jest związany trzema podstawowymi składnikami (gunami) natury.

Kauladżniananirnaja stwierdza, że człowiek nazwany jest dźiwą, gdy mieszka w ciele, a kiedy uwolni się z pęt cielesnych zostaje najwyższym Śiwą. W chwili śmierci dźiwa opuszcza ciało przez czubek głowy (w przypadku joginów) lub przez inne otwory w ciele (w przypadku ludzi duchowo nie przygotowanych)

Ogólnie można powiedzieć, że na pojęcie duszy, w rozumieniu hindusów, składa się element duchowy (purusza, atman) oraz otaczająca go powłoka z ciała subtelnego, które przyjmuje na siebie wszelkie "zabrudzenia", pochodzące od karmana, i doznaje w związku z tym cierpień i radości, a także umożliwia przechodzenie z jednego wcielenia w inne.