Etymologia terminu joga, historia I ścieżki jogi

Stanisław Tokarski w swoim dziele "Jogini i wspólnoty" zwraca uwagę na to, że termin joga w sanskrycie ma bardzo wiele znaczeń, lecz wysuwającym się na pierwszy plan jest "scalanie", "zespolenie" rozumiane jako zjednoczenie z Bogiem lub jako siła scalająca wszechświat. Spośród różnych znaczeń słowa joga Leon Cyboran wysuwa na plan pierwszy pojmowanie jogi jako stanu najwyższej doskonałości duchowej, dążenia i osiągnięcia wyższego stanu świadomości, jako wszelkiej formy doskonalenia wewnętrznego, zmierzającej do urzeczywistnienia ideałów doskonałości rozmaitych filozofii i religii hinduskich.

Znacznie bardziej problematykę etymologii terminu joga rozbudował Mircea Eliade w swoim dziele "Joga. Nieśmiertelność i wolność". Zauważa, że etymologicznie pochodzi on od rdzenia judż (yuj): wiązać, (po)łączyć, zaprząc, ujarzmi(a)ć, który odpowiada także łacińskim iungere, iugum, angielskiemu yoke etc. Słowo joga służy do określenia wszelkiej techniki ascezy i wszelkiej metody medytacji. Istnieje joga klasyczna, system filozoficzny wyłożony przez Patańdżalego w jego słynnym traktacie Jogasutry. Oprócz jogi klasycznej występują niezliczone formy jogi ludowej, nie ujętej w system, jak też jogi niebramińskie (np. buddyjska, dżinijska), oraz jogi o strukturze mistycznej. W gruncie rzeczy sam termin joga mieści w sobie olbrzymią rozmaitość znaczeniową.

Eliade przyjmuje, że jeśli w istocie etymologicznie judż znaczy wiązać, to zakłada to, że więź między jednostkową duchowością a duchowością uniwersalną została zerwana i należy ją z powrotem przywrócić, poprzez powiązanie na drodze jogi. Nawet w swym znaczeniu mistycznym - to jest nawet wówczas, gdy oznacza zjednoczenie - joga obejmuje wstępne oderwanie się od materii, wyzwolenie się w odniesieniu do świata. Akcent spoczywa na wysiłku człowieka (ujarzmić), na jego autodyscyplinie, dzięki której może osiągnąć koncentrację umysłu potrzebną, by zwrócić się w duchową stronę. Związać, zespolić, ujarzmić - wszystko to ma za cel zjednoczenie umysłu, zwalczenie rozproszenia i automatyzmu, które charakteryzują nie wyćwiczoną świadomość.

Podobne stanowisko przyjmuje Marzenna Jakubczak, która zauważa, że na gruncie filozofii joga oznaczać może zarówno proces łączenia się bądź ujarzmiania, jak i docelowy stan połączenia się lub ujarzmienia. Dalej zauważa, iż używając pojęcia joga w najszerszym znaczeniu, możemy mieć na myśli wszelką praktykę zmierzającą do duchowego doskonalenia się. Stąd też niekiedy w literaturze można natknąć się na takie określenia, jak hebrajska, czy chrześcijańska joga. Jednakże tak szerokie stosowanie tego terminu prowadzi do wielu nieporozumień.

Czym zatem joga różni się od religii i mistycyzmu? Z religią łączy jogę jedna fundamentalna cecha, uważa M.Jakubczak, a mianowicie przekonanie o istnieniu transcendentnego celu i możliwości, nawet powinności osiągnięcia go. Dla jogina jednakże większą wartość ma osobiste doświadczenie aniżeli bierność i bezkrytyczna ufność towarzysząca dogmatom religijnym. Od mistycyzmu odróżnia natomiast jogę systematyczne i eksperymentalne nastawienia do przeżywanych doświadczeń. Wobec tego M. Jakubczak proponuje by jogę rozumieć jako ściśle kontrolowany proces głębokiego skupiania świadomości, prowadzony pod opieką zaawansowanego nauczyciela, który wielokrotnie wypróbował na sobie zalecane uczniowi metody.

W jeszcze węższym znaczeniu terminem joga możemy posługiwać się w odniesieniu do rozmaitych praktyk wytworzonych przez niemal wszystkie religie i systemy filozoficzne Indii. Swoją jogę ma zatem każda z religii. W tym przypadku joga oznacza tę część praktyki, która zajmuje się bezpośrednio praktyką duchową zmierzającą do osiągnięcia celu ostatecznego, ujętego w dogmatach religijnych bądź tezach metafizycznych. Spotykamy również szkoły skupiające się głównie na praktycznych aspektach metody, takie jak np. hatha-joga - polegająca na przygotowaniu ciała fizycznego i subtelnego do wyższych praktyk duchowych.

W jeszcze węższym znaczeniu joga odnosi się do odrębnego systemu filozoficznego. Wówczas zwana jest jogadarsianą, jogą klasyczna, królewską, czyli raja-jogą, bądź jogą Patandżalego i obok sankhji, njaji, waisesziki, mimansy i wedanty zaliczana jest do klasycznych szkół (darsian) filozofii hinduskiej. W obrębie tego systemu powstało szereg różnych definicji jogi, które zwracały uwagę na różne jej aspekty.

W "Light on Astanga Yoga" BKS Iyengar pisze, że definicje jogi zmieniały się na przestrzeni wieków w zależności od wymogów społeczeństw i osób ją praktykujących. Jako że potrzeby ludzkie zmieniały się, zmieniała się ludzka inteligencja, wraz z nimi zmieniały się definicje jogi. Najwcześniejszą definicję jogi odnajdujemy w tekście Ahirbudhnia Samhita: "Samyoga yoga ityukto jivatma pramatmanah " - joga jest połączeniem indywidualnej duszy z duszą uniwersalną.

Definicja ta powstała w czasach wed, w okresie największego rozwoju duchowości Hinduskiej. Wówczas jak pisze Iyengar, ludzka inteligencja sięgała wyżyn, praktykujący jogę byli dojrzali, a ich religijność i poświęcenie było tak silna, że konsekwentnie rozumowali na poziomie duchowym. W późniejszych czasach w tekście Bhagavad Gita, Krishna proponuje miększą definicję jogi dostosowaną dla potrzeb zwykłych ludzi. Zdefiniował jogę na dwóch poziomach jnana i karma - wiedza i działanie.

Samattvam yoga ucchiyate - Joga jest równowagą, oraz Yogah karmasu kausalam - Joga jest umiejętnym działaniem.

Równowaga, o której jest mowa pochodzi z serca, jest to równowaga pomiędzy świadomością, inteligencją, umysłem, ego, zmysłami i organami działania.

Umiejętne działanie jest to działanie czynione z inteligencją. Każde działanie przynosi owoce. Należy unikać samolubnych motywów stojących za działaniem. Bo jeśli dobre intencje popychające do działania znikną, wówczas przedsięwzięta praca i jej efekty zostaną zaprzepaszczone.

Nie jest możliwe by czynić coś bez celu, ale jest możliwe by czynić to bez ambicji. Cel i ambicja to nie to samo. Cel musi być obrany dla uniwersalnego dobra, podczas gdy ambicja ma zawsze samolubne motywy. Działanie podyktowane ambicją to sakam marma. Działanie czynione tak by uniknąć samolubnych motywów, to niskam karma - działanie dla unikania owoców czynów. Należy stosować umiejętne działanie po to by poznać, czym jest niskam karma.

Iyengar twierdzi, że Patanjali dostrzegając ignorancję i brak zrozumienia u ludzi żyjących w jego czasach, zmuszony był zmienić definicję i kodyfikację jogi tak by była czytelna jemu współczesnym. Patanjali rozróżnił citta - świadomość i cit - indywidualną duszę. Zwykli ludzie nie odróżniają świadomości od duszy. A rozróżnienia między nimi nie można uczynić bez dyscypliny. Więc Patanjali zdefiniował jogę na dwóch poziomach:

Atha yogunasasanam - Dyscyplina jogi, oraz Yogah citta wri nirodhah - Joga jest wstrzymaniem poruszeń świadomosci.

Joga jest praktyczną filozofią przekonuje Iyengar. Nie jest by nad nią dyskutować, opisywać ją, lecz aby jej doświadczyć. Joga jest całkowicie praktycznym przedmiotem, który rozwinął się wokół dwóch pojęć abhyasa i vairagya. Abhyasa - praktyka i vairagya - wyrzeczenie. W sensie nadanym im przez starożytnych, są one jednak zbyt ciężkie do zniesienia dla współczesnych praktykujących jogę. Iyengar pisze "ludzie są dumni, że praktykują jogę, pomimo, że ich praktyka może być na zerowym poziomie. Mamy tendencję by być dumni ze wszystkiego, co robimy. Jesteśmy interesowni w tym, co robimy, ale brak nam intensywności. By zrobić cokolwiek musimy być zachęcani. Potrzebna nam zachęta." Wobec tego Iyengar proponuje nam swoją definicję jogi:

Yogah duhkhavrtti nirodhah - Joga jest powstrzymaniem cierpienia.

Wszyscy mamy żale, przykrości, rany, ból. Wszyscy bywamy przygnębieni i w depresji. Możemy tego nie okazywać na zewnątrz, ale zawsze jest to w nas obecne i chcielibyśmy pozbyć się tych zmartwień. Więc naprzeciw naszej potrzebie wychodzi joga.

Wielu ludzi uważa, że joga jest dla ludzi, którzy cierpią z powodu choroby i chcą poprawić swoje zdrowie. Zawsze jest jakaś przyczyna, kryjąca się za cierpieniem i problemami ze zdrowiem, jeszcze inna niż przyczyny, których szuka medycyna. Patanjali zachęca nas byśmy skierowali nasza uwagę na przyczyny przyczyn naszych cierpień. Te przyczyny są w nas samych. Są ukryte w naszych zachowaniach, nawykach, charakterze, naturze, naszych cechach umysłowych, bez względu na to czy dobrych czy złych. Patanjali zauważył, że człowiek nie szuka wyjścia dopóki problem się nie pojawi. Problemy takie jak strach przed chorobą, cierpieniem, starością są w każdym człowieku. Cierpień można uniknąć na drodze jogi, obiecuje Patandżali.

Heyam duhkham anagatam - Cierpienia, które ma nadejść można uniknąć.

Historia jogi

Początków jogi należy szukać w mrokach przeszłości. Tradycyjnie uważana jest za boską naukę życia, odkrytą podczas medytacji oświeconych mistrzów. Historyczne korzenie jogi trudne są o ustalenia. Niektórzy indologowie, tacy jak Mirce Eliade stoją na stanowisku, iż joga rozwinęła się w następstwie odprawiania praktyk religijnych w czasach wedyjskich i powedyjskich, oraz że wywodzi się z archaicznych szamańskich i ekstatycznych tradycji, które trwały równolegle z obowiązującą religią - braminizmem. Ówczesne praktyki stanowią jedynie wstępne stadia kształtowania się specyficznych form jogi. W pełni rozwinęły się w czasach późniejszych i znalazły swoją kulminację w systemie Patańdżalego.

Około VI w.p.n.e. napisano dwa wielkie poematy epickie: Ramayana i Mahabharata. Jedną z części Mahabharaty stanowi Bhagawadgita, najbardziej chyba znany ze wszystkich tekstów traktujących o jodze. Do tego czasu rozumienie jogi przybierało mniej lub bardziej czystą formę. Bhagawadgita powraca do jogi antycznej i opowiada mit o pierwszym joginie. W Bhagawadgicie Bóg pod postacią Kriszny naucza wojownika Ardżunę jogi, a przede wszystkim tego jak osiągnąć wyzwolenie przez wypełnianie obowiązków życiowych. Kriszna objawia Ardżunie jogę wieczystą, a jego objawienia dotyczą struktury wszechświata, modalności bytu oraz drogi osiągnięcia ostatecznego wyzwolenia. Jednakże joga z Bhagawdgity, nie jest ani klasyczną jogą Patańdżalego, ani zbiorem technik mistycznych. Jest tu ukazana i przypomniana pierwotna, antyczna joga, której celem jest uzyskanie jedności z Bogiem. Bhgawadgita jest tekstem podstawowym karma-jogi, czyli jogi działania, którą realizuje się poprzez wyrzeczenie się owoców swoich czynów.

Podstawa raja-jogi jest wyłożona w Jogasutrach Patańdżalego powstałych w III w. p.n.e. Jogasutry to pierwszy jednolity tekst o jodze składający się ze 195 sutr - aforyzmów. Wiele późniejszych tekstów jogi to najczęściej komentarze do wymienionych Jogasutr i Bhagawadgity.

Eliade proponuje, byśmy rozumieli filozofię i religię Indii jako zorganizowaną wokół czterech podstawowych pojęć, czterech idei. Wprowadzą one nas w istotę duchowości Indii, są to:

-Karman: czyli prawo przyczynowości powszechnej, które łączy człowieka z kosmosem i skazuje go na nieskończoną wędrówkę.

-Maja: tajemniczy proces, który sprawia, że kosmos powstaje i trwa oraz umożliwia wieczny powrót bytów, reinkarnację. Maja to ułuda, którą człowiek podtrzymuje i ceni, dopóki zaślepia go niewiedza.

-Nirwana: czysty byt, rzeczywistość absolutna, to co nieśmiertelne, transcendentne i nie uwarunkowane.

-Wreszcie joga: czyli suma środków i technik umożliwiających wyzwolenie spod uwarunkowań karmana, skazujących nas na wieczna wędrówkę, oraz uwolnienie od maji - iluzji kosmicznej.

W okresie między 1000 a 500 rokiem p.n.e. w tzw. okresie medytacji myśl indyjska przyswoiła sobie dwie, znane od dawien dawna filozofii jogi, zasady, które stały się trwałym elementem indyjskiego światopoglądu. Pojawiły się one pierwszy raz w Upaniszadach, ale prawdopodobnie zostały przejęte z wierzeń drawidyjskich, a więc od dawnej ludności Indii. Jedną z nich była wiara w wędrówkę dusz, czyli reinkarnację znaną w Indiach pod nazwą sansara. Naturę ponownych narodzin oraz przyczyny przechodzenia w kolejnym istnieniu do wyższego lub niższego stanu wyjaśniała druga zasada głosząca, że przyszłe istnienie człowieka określa prawo karmana (popularnie zwane karmą). Termin ten w sanskrycie oznacza "czyn, uczynek, postępowanie". Karma to suma uczynków, spełnianych w tym i poprzednich życiach. Decyduje ona po śmierci o charakterze następnego wcielenia. Jeśli człowiek coś zrobi zawsze to do niego wróci. Joga dąży do pozbycia się karmy, człowiek bez karmy to człowiek oświecony, a jego czyny nie mają skutków karmicznych. Ludzie żyjący w świecie iluzji (maya) sami decydują o swoim przyszłym losie pracując na swoją karmę. Osoby oświecone służą innym ludziom i pomagają im w spalaniu karmy, a tym samym w zbliżaniu się do Boga. Są oni nazywani guru. Gu - znaczy światło, ru - ciemność, czyli rozświetlający ciemność. Są nauczycielami, mistrzami dającymi rady swoim uczniom, a w szczególności pomagają im duchowo. W jodze mówi się, że oświecenie można osiągnąć za pomocą mistrza, który niszczy przeszkody i ukazuje prawdę uczniowi, ale nie wpływa na niego. Uczeń dąży do tego, aby zostać mistrzem samego siebie. Vivekananda - uczeń Śri Ramakrishny, mówił: " Nie pozwalajcie innym panować nad sobą, nawet, jeśli wydaje się, że świadczą wam dobro. Posługujcie się własnym umysłem. Sami panujcie nad swoimi myślami." Podobnie powiedział inny nauczyciel jogi Paramahansa Jogananda: "Nie chcę nauczyciela, który będzie miał na mnie wpływ. Chcę takiego, który nauczy mnie niezależności."

Ścieżki jogi

Wielość ścieżek jogi zamyka całość spraw ludzkiego życia. Każdy człowiek, w zależności od swojego temperamentu, znajdzie dla siebie swoją drogę. Każda z nich prowadzi do tego samego celu, którym jest zjednoczenie świadomości indywidualnej ze świadomością kosmiczną, ale w sposób dostosowany do potrzeb i możliwości rozmaitych typów psychicznych i różnych faz ich rozwoju. Nasze Ja (atma) pochodzi z Najwyższego Ja (paramatma), którego cechą jest wieczna szczęśliwość (ananda). Ponieważ wewnętrzne Ja człowieka jest częścią Najwyższego, każdy pragnie szczęścia. O szczęście stara się każdy. Hindusi uznają, że prawdziwej i trwałej szczęśliwości (anandy) nie można znaleźć w świecie zewnętrznym, ponieważ jest ona nieodłącznym elementem wewnętrznego "ja" człowieka i ujawnia się w kontakcie z Bogiem. Można ją uzyskać jedynie przez mądrość, medytację i miłość Boga, a więc na drodze jogi - połączenia. Aby człowiek poznał, kim jest Bóg i świadomie przeżył boską miłość, musi ze swej świadomości usunąć niewiedzę. Do tego celu prowadzą różne ścieżki jogi: karma-joga, dżniana-joga, hatha-joga, bhakti-joga i radża-joga. Te ścieżki jogi nie są jednak od siebie oddzielone, lecz odwrotnie są ze sobą wzajemnie powiązane. Są różnymi drogami na szczyt, które w wielu miejscach krzyżują się.

Gdy człowiek wierzy w Boga i z miłością zwraca się do bliźnich i przyrody jest on na drodze bhakti - jogi, gdy pomaga i wspiera innych jest to karma - joga, jeżeli medytuje i prowadzi ćwiczenia jogiczne, wtedy jego ścieżką jest radża - joga, jeśli rozmyśla o sensie życia i rozwoju w stronę prawdy i rzeczywistości jest to dżniana - joga, jeżeli osiąga cel poprzez pracę z ciałem fizycznym, wewnętrznymi procesami energetycznymi i psychicznymi oraz ze świadomością jest to hatha - joga.

Nazwa każdej z nich pochodzi od przeważającego w niej czynnika.

- sakam karma, postępowanie egoistyczne

- niszkam karma, postępowanie nieegoistyczne.

- aparabhakti, egoistyczna miłość,

- parabhakti, uniwersalna miłość.

1. jama - zasady moralne

2. nijama - samooczyszczanie

3. asana - pozycje ciała

4. pranajama - powściągnięcie prany

5. pratjahara - powściągnięcie wrażeń zmysłowych

6. dharana - koncentracja

7. dhjana - kontemplacja

8. samadhi - skupienie, pełna, doskonała realizacja.

Tych osiem stopni radża - jogi prowadzi do systematycznego pozyskiwania wewnętrznego spokoju, czystości, samokontroli i poznania.